علمانیەت و سەرهلدانا وێ

نڤێسین: د. محمد عمارە

وەرگێران: وەحید سندى

زاراڤێ (علمانیەت) ئەڤێ بەربەلاڤبووى د ناڤ جیهانا ڕۆژهەلاتیدا ژ پەیڤا ئینگلیزى ( (Secularismسیکۆلاریزم هاتییە ب ڕامانا (دنیایى، واقعى، جیهانى، ...) ژبەر ڤێ یەکێ علمانیەت ب بابەتەکێ فەلسەفى و فکرى و سیاسى و جڤاکى دئێت و جیهانێ ب ڤى ڕەنگى دبینت، هزر د ئەگەرێن زاتیدا دکەت، جیهان و واقع و دنیا هەمى جهێ لێزڤرینا هزرکرنێ نە بۆ جڤاکێ مرۆڤایەتى و دەولەت و ژیانێدا، هەر ژبەر ڤێ یەکێ جڤاک و ژیان و دەولەتێ چ پێدڤى ب هێزەکێ نینە ژ دەرڤەیى چارچووڤێ ئەڤێ ژیانێ دەستکاریێ د ناڤ کارۆبارێن وێدا بکەت، مرۆڤ بۆ ڤى کارى بەسە، پێدڤى ب کەسێ نینە، و ب ڕێکا عەقلى و ئەزموونا خوە دێ شێن بگەهن ڕێکخستنا ڤێ جیهانێ، پێدڤى ب چ شەریعەتەکێ عەسمانى نینە بۆ مەرەما کونترۆلکرنا ئەڤێ جیهانێ .

)علمانیەت) ب ڕامانا جیهان دئێت، ئانکۆ جیهان و واقعێ جیهانى، ئەڤ یەک ژێدەرەکێ بێ قیاسە و درست نینە، لەورا  دڤێت ب ڤێ چەندێ قیاس وێ بکەین ب(العالمانیە)، ڤەگەران بۆ جیهانێ، و د ناڤ وەلاتێ (المغرب)دا ب "دنیایى" دئێت نیاسین .

سەرهلدانا علمانیەتێ ل (ئەورۆپا) ل سەردەمێ رێنسانس (ڕۆشنگەرى)یێ بوو، ئەو دەما گەلەک فەلسەفێن ڕێنسانسێ ل جڤاکێ ڕۆژئاڤایى پەیدابووین، ئەو دەما فەلسەفا ڤى چەرخى بەرسڤا گەلەک پرسیاران دایى- ل چەرخێ (17-18ز.)- دەما دەستهەلات د دەستێ کەنیسا کاسولیکیدا، پشتى ئەڤێ کەنیسێ سنۆرێن نەێرانیەتێ بەزاندین، و بتنێ ب ڕووحێ و مەملەکەتا عەسمانیڤە ماین، یا قەیسەرێ بۆ وى هێلایى، و یا خودێ ژى وەسان، ئەو دەما کەنیسێ سنۆرێ نامەیا خوە بەرزەکرى، پشتى سەردەمەک ژ سەردارییا تیۆرا "سیفین - "THEORY OF THE TWO SOWRD ئانکۆ شیرێ ڕووحێ- ئانکۆ دەستهەلاتا دینى بۆ کەنیسێ- و شیرێ دەمى – ئانکۆ دەستهەلاتا مەدەنى ژى بۆ دەولەتێ، و کەنیسێ ئەڤ هەردوو دەستهەلات پێکڤە کۆمکرن، ئەڤا بۆ قەیسەرى ژى ل ژێر کارتێکرنا تیۆرا شیرێ ئێکێ ( THEORY OF THE TWO SOWRD ) بۆ کەنیسێ و لاهووتێ (جیهانا دى) زڤراندن .

ل ژێر دەستهەلاتا "پاپا"یان، کەنیسێ بزاڤکر پیرۆزیا دینى ڕاگرن ژ وان گوهورینێن ب سەر جڤاک و دنیایێدا دئێن- ژ هزر و زانست و تیۆران- ئەو تیۆر هاتن ڕەفزکرن و حەرامکرن و ب تاوان هاتنە نیاسین ئەڤێن چ هەبوونا خوە د ناڤ ئینجیلێدا نەهەى، لەورا ئەڤ چاخە بۆ ئەورۆپا ب چاخێ تاریاتیێ دئێت نیاسین، ل دۆماهیا ڤێ ئێکێ بۆ ئەگەرێ سەرهلدانا علمانیەتێ، ئەڤا دنیا دەرئێخستى ژ هەر پەیوەندییەکا بدینداریێڤە، د وێ ڕوو ب ڕووبوونا خوەدا یا لگەل کاهنێن کەنیسێ هاتیێ ژ پیرۆزیا دنیایێ و نەگوهورینا وێ، و پاشى لاهووتا نەێرانى – ئەڤا خالى ژ فەلسەفا ڕێکخستنا دەولەت و جڤاکى، ئەڤا دبت ژێدەرێ ئێکێ بۆ سیاسەت و زانست و دەولەت و جڤاکى- د بەرامبەربوونا خوەدا ل هەمبەرى ڤى کارى، لەورا علمانیەت ڕابوو ب ڕەدکرن و دژاتیکرنا هەمى پیرۆزیان ل هەمبەرى هەمى کارێن دنیایێ، و جیهان ژ دەستهەلاتا دینى رزگارکر، ئەسمان ژ ئەردى ڤەقەتاند، جیهان هێلا د چارچووڤێ وێ ب خوەدا، مرۆڤ ب خوە دشێت خوە ب ڕێڤە ببەت، و جڤاک و دەولەت و ڕێکخستن و فەلسەفەیێن گرێدایى ب عەقلى و ئەزموونا مرۆڤیڤە بتنێ بەسن بۆ دنیایێ، بێ بەشداربوونا دینى .

ئەو ئالیێ بووى ئەگەر بۆ سەرهلدانا علمانیەتێ، ئەوبوو پاشڤەمانا دینى و سەرهلدانا فەلسەفا ڕۆژئاڤایى بوون ئەگەر بۆ شکەستنا کەنیسێ، پاشان پاشڤە زڤرینا لاهووتا نەێرانى ل هەمبەرى سەرهلدانا علمانیەتێ .

پاشڤەمانا جڤاکێ ئەورۆپى بەلگەیە لسەر سەرنەکەفتنا دەستهەلاتا کەنیسێ.. ئەڤا خودان هەلۆیستێ نەێرانى، ئەڤا دگوت: یا قەسەرى بۆ قەیسەرى بۆ ئەگەرل هەمبەرى کەنیسێ و لاهووتا وێ ژ جیهانا ڕووحى و مەملەکەتا خودێ بۆ چەکەک د دەستێ علمانیەتێدا بۆ شکەستنا کەنیسێ و مانا بتنێ بۆ دەستهەلاتەکا دەمى، و فەلسەفا یۆنانى – ب تایبەت فەلسەفا ئەرستۆیى  (384- 322ب.ز) ئەڤا دیتى خودێ چێکەر و ڕێڤەبەرێ جیهانێ یە، بەلێ پشتى وى دەمى جیهانا پشتگوه خستى بۆ هندەک ئەگەرێن ماددى ئەڤێن کۆ دێ ژ ناڤچن، - ئانکۆ جیهان ب خوە بەسە بۆ ڕێڤەبرنێ، پێدڤى ب چ ڕێڤەبەران نینە ژ دەرڤەیى چارچووڤێ وێ- .. ئەڤە کۆمەکا ئالیێن واقعى و دینى و فەلسەفى بوون- ل ئەورۆپا بوون ئەگەرێ سەرکەفتنا علمانیەتآ لسەر کەنیسێ و دەستهەلاتا وێ .

-           د ناڤ فەلسەفا علمانییا ئەورۆپیدا دوو گرۆپ دئێن دیتن :

١. دەستەیا ماددیا ئیلحادى: ئەڤا مەرەم ژێ ئازادکرنا ژیانێ ژ ئیمانێ و دینى، مارکسیەت ل کۆپیتکا ڤێ دەستەکێ دئێت .

٢. دەستەیا دوویێ،ئەڤێن باوەرى هەى ب هەبوونا خودانێ گەردوونى و مرۆڤى: بەلێ ئەڤ پەیوەندییە ب دۆماهى دئێت دەما مرۆڤ هاتى درستکرن، دەولەت و سیاسەت و جڤاک ژ دەستهەلاتا دینى دئێن ئازادکرن، لگەل وێ یەکێ هەبوونا هزرا دینى یا گرێدایى د ناڤبەرا مرۆڤ و خودێ دا.. ژ گرنگترین ئەوان فەیلەسوفانژى (هوبز 1588-1679) HOBBES) ) و (لوک 1632-1716) LOKE) ) و (لیبینز - 1646 – 1716)LEIBNIZ) ) و (ڕۆسۆ 1712-1778)ROUSSEAU) ) و (لیسینگ 1729-1871)LESSING). ). هەتا چەرخێ نوزدێ علمانیەت ژ تایبەتمەندییەکا ڕۆژئاڤایى دهات نیاسین، بەلێ پشتى وى دەمى و دگەل هاتنا ئیستیعمار و ڕۆژئاڤایێ بۆ ڕۆژهەلاتێ پەیدابوویە ل ناڤ جیهانا ئیسلامیدا ئامادەبوویە .

ل مێرێ: ژبەر پێگەها مێرێ و پێشکەفتنا وێ، پەیدابوونا جۆرە سەربەخۆییەکێ ژ بن دەستهەلاتا سۆلتانێ عۆسمانیڤە، ب تایبەت لسەردەمێ دەستهەلاتا محەمەد عەلى پاشایى ل سالا (1148- 1265هـ، 1770-1849ز) ب تایبەت ل سالا (1805ز) د وى دەمیدا هەرێمێن ڕۆژهەلاتى کەڤتن بن کارتێکرنا ئەورۆپى، - ژ وانژى علمانیێ- ل وى دەمى گەلەک ژ شاندێن ئیستیعمارى و بیانى یێن علمانى قەستا دەولەتێن ئیسلامى کرین .

ل وى دەما سیستەما پاراستنا پیشەسازى و بازرگانیێ هاتییە دەینان- ئەڤا محەمەد عەلى پاشایى ل مێرێ دەینادى- ئەڤێ یەکێ ڕێک ل هەمبەرى بازرگانێن بیانى ڤەکر قەستا ئەڤى وەلاتى بکەن، و دیسان لسەردەمێ دەستهەلاتا خدێوى سعید ل سالا (1272هـ، 1855ز)دا، دەما ئێکەم دادگەها تێکەل د ناڤبەرا مێرى و بیانیاندا هاتییە دەینان"جڤاتا بازرگانى" ئەڤا ل دویڤ یاسایێن دەمیێن فەرەنسى دچوو .

دیسان لگەل هاتنا جالیێن بیانى بۆ دەڤەرێ – ب تایبەت پشتى ڕێککەفتن هاتییە کرن بۆ کۆلانا نوکەندا سوێس- د دەما دەرکەفتنا "دادگەهێن کۆنسلخانەیێ" بۆ مەرەم وێ یەکێ هەر دەما کێشەیەک د ناڤبەرا کەسەکێ مێرى و بیانیەکێدا پەیدا ببت، ل وى دەمى بیانى دێ ڕابن ب دادگەهێ و دڤێت زمانێ وێ بیانى بت یاسایا وێ ژى یا ل دویڤ سەردەمى هاتییە دەینان ژلایێ علمانیانڤە .

دەما ئاریشە زێدەبووین"دادگەها کۆنسلخانەیێ" ئەڤا هاتییە دابەشکرن لسەر حەفتدە دادگەهێن کۆنسلخانەیى، - بۆ مەرەما ڕێکخستنا فەوزایا سالا(1875) دەما "دادگەها تێکەل" هاتییە ئاڤاکرن، و دادوەرێن وێ ژى کەسێن بیانى بوون، زمانێ وێ فەرەنسى، شەریعەت و یاسایا وێ ژى قانونێن ناپلیونى بوون .

پشتى ئەڤ یەک هاتى دەینان د ناڤ "دادگەهێن کۆنسلخانەیێ"دا و پاشى یا تێکەل ئەڤا هاتى دەینان بۆ پەیدابوونا هەر کێشەیەکێ دڤێت کەسەک بیانیێ علمانى ب دادگەهێ ڕابت د هەمى "کێشەیێن ئەهلى"دا ژى، - بتنێ یێن گرێدایى ب شەریعەتى نەبن- و ئەوژى بتنێ هاتن تایبەتکرن ب کارۆبارێن خێزانى و یێن تاکیڤە، ئەڤ کارەژى لبن چاڤدێرییا ئیستیعمارا ئینگلیزى بوو ل مێرێ و ناڤێ وێ کر "چاکسازییا دادگەهێ" ل سالا (1883)بوو .

ل لوبنانێ: ل ڤى وەلاتى ئیستیعمار ڕابوو ب ئینانا هندەک کێم نەتەوەیان وەکۆ زارۆکێن مارۆنیان، ئەڤێن هاتین پەروەردەکرن ل قوتابخانێن نەێرانیکرنێ(التنصيرية) ل لوبنانێ، و بانگەشا ئاڤاکرنا نموونەیەکا شارستانیەتا علمانى دکرن.. ژ وانژى (فرح ئەنتۆن 1291-1340هـ، 1874-1922ز) ب ئێکەم داخازکەرێ علمانیەتێ ل وەلاتێن ئیسلامى دئێت نیاسین، پاشى ڕه و ڕیشالێن علمانیەت د ناڤ پەرتووکا شێخ عەلى عبدالرزاقیدا (1305-1386هـ، 1887-1966ز)دا دئێت دیتن، ئەڤا ب ناڤێ (الاسلام و أصول الحكم) دەینادى ل سالا (1925) و ئیسلام وێنەکرییە ب نەێرانیەتێ، دینەکێ بێ دەولەت، نامەیەکە بێ حوکم، داخازا وێ دکەت یا قەیسەرى بۆ قەیسەرى و یا خودێ بۆ خودێ .

لگەل دەرکەفتنا ئەڤى گرۆپێ علمانى، د هەمان دەمدا گرۆپەکێ بەرگریکارێ دینى ژى دەرکەفت بۆ مەرەما ساخکرن و نویکرنا دینى ژ یاسا و قانونێن علمانیەتێ.. ئەڤان کەسێن بەرگریکار و نویکەرێن دینى ددیت علمانیەت هێرشەکە بۆ سەر تەڤگرییا ئیسلامێ- چونکى ئەو دین و دەولەتە، یا د ناڤبەرا قەیسەرى و خودێ دا کۆمڤە دکەت، چونکى ئەڤە چارچووڤێ کارێ خوداییە- د دیتنا ئیسلامیدا، ئەڤ یەک بتنێ ل دەڤ مرۆڤان ناڕاوەستیت، بەلکۆ خودێ – پاک و پاقژى بۆ وى بن- چێکەر و ڕێڤەبەرێ جیهانێ و جڤاکییە ب نوێنەراتیا ئەوان نامە و شەرعێن هناردین(ألا له الخلق والأمر)و ديسان (قُلْ إِنَّ صَلاَتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ{162} لاَ شَرِيكَ لَهُ).

 (رفاعة الطهطاوي) (1216-1290هـ، 1801-1873ز) ئێکەم کەسبوو ڕەخنە ل یاسایا بازرگانییا ناپلیونى گرتى د ناڤ جڤاتا بازرگانییدا، و بانگەوازییا ب کارئینانا فقهێ مامەلێ د ئیسلامێدا دکر"ئەڤا ب ڕێکخستنا مافێ گشتى ڕادبت، چونکى دەریایا شەریعەتى ناخەندقیت ب هندەک ئاریشەیێن بچویک و مەزنژى، و بەرسڤێن د ناڤدا هەین ".

و دیسان یاسایا ژلایێ (محمد قدری پاشا)ڤە(1237-1306هـ، 1821-1888ز) هاتییە، - ئەڤ کەسە ژ قوتابیێن تەهتاوى بوو- ڕابوویە ب دەینانا فقهێ مامەلان لسەر مەزهەبێ ئیمامێ حەنەفى، بۆ دیتنا بەدیلێ ئیسلامى بۆ یاسایێ، وەکۆ بەشەک ژ ڕەتکرنا یاسایا دەمییا علمانیان .

دیسان ئیمام (محمد عبدە)(1265-1323هـ، 1849-1905ز) – ب زمانێ قوتابخانا نویکەر و ساخکەرا ئیسلامێ دئێت نیاسین- وەکۆ پێدڤیەکا ڕابوونا ئیسلامى، چونکى ئیسلام – بەرۆڤاژى نەێرانیێ یە- ڕێکەکا تمامە "تمامیا کەساتیێ یە، خوەشییە د ناڤ مالاندا، سیستەما دەستهەلاتێ یە، ... چونکى ڕێکا دینى بۆ کەسێ دڤێت چاکسازیێ بکەت د ناڤ مۆسلماناندا یا ڤەکرییە ".

هەر ژ ڤێ دیرۆکێ هەتا ڕۆژا ئەڤرۆ – د ناڤ واقعێ هزرى و یاسایى و سیاسییدا- د ناڤبەرا داخازکەرێن علمانیەتێ و پرۆژێ ڕابوونا ئیسلامیدا کەنگەشە دەرکەفتییە .

ل وێ دەما مێر ڤەگەرایى بۆ ڕاستڤەکرنا یاسایا مەدەنى لسەر دەستێ دکتۆر (عبدالرزاق السنهورى پاشا) ل سالا (1343-1391هـ، 1895-1971ز) ئەڤێ هاتییە دەینان و ئەو یاسایا بیانى ل سالا (1948ز) لادایى، و د ناڤ ڤێ یاسایێدا لێزڤرینا ئیسلامى هاتییە دەینان و یا بەرى وى دەمى (1883ز) هاتى ڕەتکرن .

پاشان دەما وەلاتێ مێرێ دەستۆرێ خوە یێ نوى دەینادى ل سالا (1971) ماددەیا دوویێ تایبەتکر ب بنەمایێ شەریعەتێ ڤە و دیارکر شەریعەتێ ئیسلامێ ژێدەرێ سەرەکیێ یاسایێ یە، و پاشى دەنگدان لسەر ڤێ ماددێ ل سالا (1980) هاتییە کرن، هاتە چەسپاندن شەریعەت بنەمایێ سەرەکیێ یاسایێ یە، ب ڤى ڕەنگى دەرگەهەکێ نوى ل هەمبەرى دەستۆرێ مێرى هاتە دەینان، جهێن پێشتر د دەستێ علمانیاندا ژ دەست وان هاتن دەرئێخستن .

_______________________

ژێدەر :

1-      الأعمال الكاملة لرفاعة طهطاوى، دراسة و تحقيق: د. محمد عمارة، طبعة بيروت 1973.

2-      الأعمال الكاملة للامام محمد عبده، دراسة وتحقيق: د. محمد عمارة، طبعة دار الشروق، القاهرة، 1993.

3-      تقويم النيل، امين سامي باشا، طبعة القاهرة،1936.

4-      عصر اسماعيل، عبدالرحمن الرفاعي، طبعة القاهرة 1948.

5-      العلمانية بين الغرب و الاسلام، د. محمد عمارة، طبعة دار الوفاء، القاهرة، 1996.