شێخ یوسف قه‌ره‌زاوی
وه‌رگێڕانی: میران مه‌جید
پرسیار: كێشه‌یه‌ك ده‌خه‌مه به‌رده‌ستتان كه چه‌ند ڕۆژێك له‌مه‌وپێش بۆم پێش هات. له ڕاستیدا شه‌یتان وه‌سوه‌سه‌ی بۆ دروست كردم و چه‌ند وێنه‌یه‌كی جۆراوجۆری له بیركردنه‌وه‌مدا خولقاند كه هه‌مووی له ده‌وری گومان له دادپه‌روه‌ریی خوادا ده‌سوڕایه‌وه و، ده‌مپرسی: بۆچی خودا هه‌ندێكی ده‌وڵه‌مه‌ند كردووه و هه‌ندێكی تریشی فه‌قیر خستووه؟ هه‌تا وای لێ كردم تووشی سه‌رلێشێواوی و دوودڵی بووم و، وازم له نوێژیش هێنا، له دوایدا به هۆشدا هاتمه‌وه و، ویژدانم ئازاری ده‌دام، ئێسته‌‌یش به‌رده‌وام له‌ناو ئازاری ویژدان و ئه‌و گومانه‌دام كه ئه‌و وه‌سوه‌سه و خه‌یاڵاتانه بۆیان دروستكردووم.
چاره‌م چییه بۆ گێرانه‌وه‌ی متمانه و دڵنیایی و، وه‌لانانی خه‌ته‌ره و خه‌یاڵاتی شه‌یتانی نه‌فره‌ت لێكراو؟
وه‌ڵام: مسوڵمان، له ڕاستیدا وه‌سوه‌سه‌ی بۆ پێش دێت و، خه‌یاڵاتی بۆ دروست ده‌بێت، به‌ڵام گه‌ر خاوه‌ن باوه‌ڕ و یه‌قین بێت و خوای په‌روه‌ردگاریش یارمه‌تیی بدات، به خێرایی ئه‌و وه‌سوه‌سه و خه‌یاڵاتانه‌ی ده‌ڕوات و نایمێنێ، ئیمان و ڕووناكایی باوه‌ڕی پته‌و و دڵنیایی بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه.
ئه‌م گه‌نجه، كاتێك ئه‌م وه‌سوه‌سانه‌ی بۆ پێش هاتووه، له‌سه‌ر دوو ههڵهی گه‌وره له مێشكی خۆیدا بنیاتی ناون:
یه‌كه‌میان: ئه‌وه‌یه كه بڕوای وا بووه ده‌وڵه‌مه‌ندی له ڕووی مادییه‌وه هه‌موو شتێكه یاخود گه‌و‌ره‌ترین شتێكه له‌م دنیایه‌دا و، دادپه‌روه‌رییش وا ده‌خوازێت كه خودا یه‌كسانی بخاته نێوان به‌نده‌كانییه‌وه، له فه‌قیری و ده‌وڵه‌مه‌ندی، ماڵ و سه‌روه‌تدا و، ئه‌مه‌ش ههڵهی یه‌كه‌مه.
ده‌بێت ئه‌و برایه بزانێت له ڕاستیدا ماڵ هه‌موو شتێك نییه له دنیادا، نه‌خێر... چه‌ند ده‌وڵه‌مه‌ندمان هه‌یه كه ئاتاجی ژیری، حیكمه‌ت یان ته‌ندروستی و له‌شساغییه، ئاتاجی خێزانێكی به‌خته‌وه‌ر یاخود منداڵه و، ئه‌گه‌ر خاوه‌ن منداڵیش بن ئه‌وا ئاتاجی باشه‌كه‌یین و، هاوسه‌ری ساڵحیشیان پێویسته... زۆر شتی تریش هه‌یه كه پێویستیانه.
زۆرێك له ده‌وڵه‌مه‌ندان ئه‌وانه‌ی خاوه‌نی ملیۆنه‌هان، حه‌ز ده‌كه‌ن وه‌كو فه‌قیرێك كه خاوه‌نی چه‌ند درهه‌مێكی كه‌مه خۆراك بخۆن. له ڕاستیدا دكتۆر چه‌وری و شیرینی و شته‌كانی دیكه‌ی لێ قه‌ده‌غه كردوون و، له هه‌مان كاتیشدا خاوه‌نی چه‌ندین خه‌زێنه‌ن كه له زێڕ و زیودا شه‌پۆل ده‌دات. چی بكات له‌و خه‌زێنانه؟ وا دابنێ كه ساغیشه، ئایا ده‌توانێ تێر له سكی خۆی زیاتر بخوات؟ سك و مه‌عیده‌ش چین؟! بستێك به بستێك یاخود كه‌متر... وا دابنێ مرۆڤ خه‌زنه‌یه‌كی له ئاڵتوون هه‌یه ئایا مرۆڤ ئاڵتوون ده‌خوات؟ ئایا له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌یباته قه‌بره‌وه؟ نه‌خێر.. له‌ڕاستیدا ماڵ هۆكاره بۆ مرۆڤ.
ئه‌وه‌ی ماڵی زۆری هه‌یه و له خه‌ڵكی زیاتری هه‌یه له ڕاستیدا به‌رپرسیارێتییه‌كی زیاتری هه‌ڵگرتووه و، لێپرسینه‌وه‌یشی له ڕۆژی قیامه‌تدا گه‌وره‌تره {یوم لا ینفع مال ولا بنون إلا من أتی الله بقلب سلیم} (الشعراء: 88-89) واته: ئه‌و ڕۆژه كه ماڵ و منداڵ به‌كار نایه مه‌گین ئه‌وه‌ی وه‌ل دڵێ پاك، بچێته باره‌گای خوا. له فه‌رمووده‌یشدا هاتووه "یوم لا تزول قدماه حتی یسأل عن أربع: عن عمره فیما أفناه؟ وعن شبابه فیم أبلاه؟ وعن ماله أین اكتسبه، وفیم أنفقه؟ وعن علمه ماذا عمل به؟" رواه الطبرانی بإسناد صحیح عن معاذ بن جبل. واته: "دوو پێی به‌نی ئاده‌م ناترازێ له ڕۆژی قیامه‌تدا هه‌تا له بارهی چوار شته‌وه پرسیاری لێ نه‌كرێت: له بارهی ته‌مه‌نییه‌وه له چیدا سه‌رفی كردووه؟ گه‌نجی له چیدا به‌كار هێناوه؟ ماڵه‌كه‌ی چۆن به ده‌ست هێناوه و، له چیدا خه‌رجی كردووه؟ هه‌روه‌ها چۆن كاری به زانسته‌كه‌ی كردووه؟".
كه‌واته به‌ده‌ستهێنانی ماڵ هه‌موو شتیك نییه...
ده‌گونجێت مرۆڤ بێجگه له ماڵ و سامان شتانێكی زۆرتر به‌ده‌ست بهێنێت كه زۆر گرانتر و به نرختربن له‌و. مرۆڤی به‌په‌له، هه‌ڵه‌شه و ڕووكه‌شبین ئه‌و به‌خششانه‌ی له بیرده‌چێته‌وه كه خوای گه‌وره پێی به‌خشیوه. گه‌ر مرۆڤ ئه‌و شتانه‌ی كه خاوه‌نیه‌تی بیانژمێرێت ماندوو ده‌بێت و ناتوانێت بیانژمێرێت: به‌خششی چاو... به چه‌ند نرخه‌كه‌ی داده‌نێیت؟ ئه‌گه‌ر پێت بوترێت: ئه‌وه‌نده هه‌زار یاخود ملیۆن ببه و له به‌رانبه‌ردا چاوت له ده‌ست ده‌ده‌یت... ئایا په‌سه‌ندی ده‌كه‌یت؟
بیستن، بۆنكردن، چه‌شتن، په‌نجه‌كان، ددانه‌كان، ئه‌و ئامێرانه‌ی له‌ناو جه‌سته‌تدان، بێجگه له زیره‌كی و قسه‌كردن و، توانای ده‌ربڕین و كار و گۆرانكاری و... شتانی تریش.
گه‌ر مرۆڤ ئه‌م شتانه و ئه‌و به‌خششانه‌ی كه خاوه‌نیه‌تی له جه‌سته‌یدا به ته‌نها حساب بكات و نرخیان بۆ دیاری بكات و بیانبژێرێت، ده‌گاته سه‌ده‌ها ملیۆن.
له ڕاستیدا ئه‌و به‌خششانه نرخیان بۆ دیاری ناكرێت و نابژێردرێن {وإن تعدوا نعمة الله لا تحصوها} (إبراهیم: 34) واته: ئه‌گه‌ر بێنه سه‌ر ژماری چاكه‌ی خودا، له ژماردن داده‌مێنن.
به‌ڵام به ته‌نها له مادده ڕوانین ئه‌وه‌یه وا له مرۆڤ ده‌كات تووشی ههڵهی گه‌وره ببێت و، وه‌سوه‌سه و دوودڵی ئازارده‌ر ده‌وری بده‌ن.
پاشان ئایا ئه‌م برا پرسیاركه‌ره‌مان باوه‌ڕی وه‌هایه، حیكمه‌ت له یه‌كسانیی نێوان خه‌ڵكیدایه؟ حیكمه‌ت ئه‌وه‌یه خه‌ڵكی یه‌كسان بن؟
نه‌خێر نه‌وه‌ڵا... ئه‌وه حیكمه‌ت نییه.
ئه‌وه هیچ حیكمه‌ت نییه كه خه‌ڵكی هه‌مووی یه‌كسان بن.
حیكمه‌ت له‌و جیاوازییه‌دایه، بۆ ئه‌وه‌ی تاقیكردنه‌وه‌كه ده‌ربكه‌وێت و، ئیمتیحانه‌كه به‌دی بێت. بۆ ئه‌وه‌ی شوكرانه‌بژێر له كوفرانه‌كه‌ری نیعمه‌ته‌كان، دوودڵ له خۆڕاگر و، ئه‌وه‌ی كرده‌وه‌ی چاك ده‌كات و له‌وه‌ی كه نایكات، جیا ببێته‌وه.
ئه‌مه ئه‌و قاڵبه‌یه كه نه‌فسی مرۆڤی تێدا ده‌رده‌كه‌وێت. ئه‌مه دنیایه... مه‌یدانی كۆشش و ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌یه.
ئه‌گه‌ر خوای په‌روه‌ردگار بیویستایه خه‌ڵكی به لاشه‌یه‌كی بێ خواردنه‌وه دروست ده‌كرد، پێویستی به خواردن و خواردنه‌وه و ماڵ نه‌بوایه، به‌ڵام خوای په‌روه‌ردگار غه‌ریزه و پاڵنه‌ری له مرۆڤدا ڕوواندووه، وای لێ كردووه كه ئاتاجی خواردن و خواردنه‌وه و زاوزێ و كۆبوونه‌وه و شتانی تریش ببێت.
ده‌ی پاك و بێگه‌ردی بۆ ئه‌و خوایه‌ی كه مرۆڤی به‌م چۆنێتییه دروستكردووه، ئه‌گه‌ر خه‌ڵكی هه‌مووی یه‌كسان بوونایه، ژیان هیچ تامێكی نه‌ده‌ما و، حیكمه‌تێك له گۆڕێدا نه‌ده‌بوو. له پێناو ئه‌وه‌ی كه ئارامگری بناسێت پێویسته شتێك هه‌بێت كه ئارامی له‌سه‌ر بگرێت و، بۆ ئه‌وەیش كه فێری له‌خۆبردوویی و چاكه ببێت، پێویسته كه‌سێك هه‌بێت كه چاكه‌ی له‌گه‌ڵدا بكات.
ئه‌م زیاده‌ڕێزه مرۆڤانه‌یه‌ش ناگونجێت ده‌ربكه‌وێت مه‌گه‌ر ئه‌م جیاكاری و به‌رز و نزمییه له ژیاندا هه‌بێت.
ئه‌گه‌ر ژیان هه‌مووی ڕووناكی و ڕۆژ بووایه، ئه‌وا ئه‌و شه‌وه نه‌ده‌بوو كه خه‌ڵكی تیایدا ده‌حه‌سانه‌وه و، خوای گه‌وره‌ش كردوویه‌تی به پۆشاك.
پێویسته ڕووناكی و تاریكی و شه‌و و ڕۆژ هه‌بێت... پێویسته ئه‌مانه هه‌مووی ببێت.
ههڵهی دووه‌میش كه ئه‌م برایه كردوویه‌تی ئه‌وه‌یه: به هه‌ڵه لێكدانه‌وه‌ی بۆ حیكمه‌ت و عه‌دلی خوای په‌روه‌ردگار كردووه.
لێكدانه‌وه‌ی عه‌قڵ و حیكمه‌ت له‌سه‌ر حسابی عه‌قڵی ناكامڵی خۆی.
ئایا ئیمه‌ی مرۆڤ ده‌توانین مانای حیكمه‌ت بۆ خودا دیاری بكه‌ین و حیكمه‌ته‌كه‌‌یشی له‌سه‌ر هه‌وا و ئاره‌زووی ئێمه بێت؟ {ولو اتبع الحق اهواءهم لفسدت السموات والأرض} (المؤمنون: 71). واته: ئه‌گه‌ر ڕاستی شوێن ئاره‌زووی وان كه‌وتبا، بێ گومان ئاسمانه‌كان و زه‌مین و هه‌رچی له‌ناو ئه‌واندایه، خراپ ده‌بوون.
هه‌ر یه‌كێك وا گومان ده‌بات كه پێویسته حیكمه‌ت شوێن ئاره‌زووی ئه‌و بكه‌وێت...
خۆ ئه‌گه‌ر به‌ڕاستی ئه‌مه ڕوو بدات، ئیتر ناگونجێت ژیان ڕێك ببێت.
ئه‌و گه‌نجه‌ی كه له یه‌كه‌م شه‌ودا ده‌ستگیرانه‌كه‌ی ده‌گوازێته‌وه، ده‌ڵێت:
خوایه! ئه‌م شه‌وه درێژ بكه‌ره‌وه!
هه‌مان كات نه‌خۆشیش هاوار و دوعا ده‌كات، ده‌ڵێ: خوایه كه‌ی ڕۆژ هه‌ڵدێت؟
خوای په‌روه‌ردگار له‌سه‌ر چی و وەڵامی كامیان ده‌داته‌وه؟
له‌ڕاستیدا خوای په‌روه‌ردگار نه له‌سه‌ر ئاره‌زووی ئه‌میانه و نه له‌سه‌ر ئاره‌زووی ئه‌ویان!
حیكمه‌تێكی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه، ده‌گونجێت بیزانین و ده‌شگونجێت نهیزانین.
وكـــم لله مــن ســر خــفــي یـدق خـفـاه عـن فـهـم الـذكــي!
نموونه‌یه‌ك بۆ ئه‌م گه‌نجه ده‌هێنمه‌وه:
ده‌گێڕنه‌وه كوڕ و باوكێك له‌ژێر دارخورمایه‌كدا بوون له باخێكدا، كوڕه‌كه ویستی ده‌مه‌ده‌مێ له‌گه‌ڵ باوكیدا بكات، پێی وت: باوكه، سه‌یری ئه‌و جیاوازییه بكه كه ده‌یبینین، كوا ئه‌و حیكمه‌ته كه تۆ له‌باره‌یه‌وه بۆم باس ده‌كه‌یت و ده‌ڵێی خودا حه‌كیم و زانایه؟ سه‌یری ئه‌و بڕكه بچكۆله‌یه بكه، بڕكی ئه‌و شووتییه، به‌رێكی زۆر گه‌وره ده‌گرێت، له كاتێكدا ئه‌و دارخورمایه له‌گه‌ڵ درێژی و گه‌وره‌ییه‌كه‌یدا به‌ره‌كه‌ی بچووكه... هیچ په‌یوه‌ندییه‌ك له‌نێوان ئه‌و بڕكه و شوتییه‌دا نییه و وایش پێویست بوو یاخود مه‌عقوولتر بوو كه به‌ری دارخورماكه به قه‌ده‌ر گه‌وره‌یی شوتییه‌كه ببوایه، بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ قه‌باره‌ی داره‌كه‌دا بگونجێت، له‌كاتێكدا ده‌بوو به‌ری بڕكی شووتییه‌كه له قه‌باره‌ی خورماكه‌دا بووایه... باوكی پێی وت: كوڕی خۆم، ده‌گونجێت خودا حیكمه‌تێكی له‌مه‌دا هه‌بێت كه ئێمه نهیزانین.
پاشان كوڕه له‌سه‌ر گازی پشت پاڵی لێدایه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی پشوویه‌ك بدات، باوكیشی له ته‌نیشتیدا پاڵیدایه‌وه. هه‌رئه‌وه‌نده‌ی كوڕه‌كه تۆزێ چاوی لێكنا، ده‌نكێ خورما له‌سه‌ری سه‌ره‌وه‌ی داره‌كه كه‌وته خواره‌وه و، به‌ر ده‌موچاوی كه‌وت و ئازاری پێ گه‌یاند، كوڕه له‌تاودا هاواری كرد... باوكی پێی گوت: چیته؟ كوڕه وتی: خورمایه‌ك له‌سه‌ر دارخورماكه‌وه كه‌وته خواره‌وه و به‌رم كه‌وت، باوكی وتی: كوڕی خۆم شوكری خوا بكه كه شووتی نه‌بوو!
ئه‌مه نموونه‌یه‌كه بۆ ڕوونكردنه‌وه‌ی حیكمه‌تی خوای په‌روه‌ردگار، مرۆڤیش نه‌توانا و بێده‌سه‌ڵاته له ده‌ركی ئه‌م حیكمه‌ته و توانای تێگه‌یشتنی نییه له هه‌مووی و، پێویسته له‌سه‌ری وه‌كو مه‌لائیكه‌ته‌كان بڵێت {سبحانك لاعلم لنا إلا ما علمتنا إنك أنت العلیم الحكیم} (البقرة:32) واته: فریشته‌كان وتیان: پاكی و بێگه‌ردی و ستایش هه‌ر شایسته‌ی تۆیه، ئێمه هیچ زانستێكمان نییه، ته‌نها ئه‌وه ده‌زانین كه تۆ فێرت كردووین، به‌ڕاستی تۆ په‌روه‌ردگارێكی زانا و دانایت. یاخود وه‌كو خاوه‌ن عه‌قڵه‌كان ئه‌وانه‌ی كه یادی خودا ده‌كه‌ن به پێوه و به دانیشتنانه‌وه یان به ڕاكشانه‌وه و بیر له دروستبوونی ئاسمانه‌كان و زه‌وی ده‌كه‌نه‌وه، بڵێت {ربنا ماخلقت هذا بطلا سبحانك فقنا عذاب النار} (ال عمران:19). واته: په‌روه‌ردگارا تۆ ئه‌م هه‌موو دروستكراوانه‌‌ت بێ هوده و بێ ئامانج دروست نه‌كردووه، پاكی و بێگه‌ردی شایسته‌ی تۆیه ده تۆش بمانپارێزه له سزای ئاگر.
پێویسته له‌سه‌ر ئه‌و گه‌نجه‌ی كه گومان هه‌ڵی خه‌ڵه‌تاندووه و، ئه‌وه‌ی كه ڕۆژێك له ڕۆژان كردوویه‌تی، داوای لێخۆشبوون له خوا بكات و بگه‌ڕێته‌وه بۆ لای، ئیمان و متمانه‌ی به خودا تازه بكاته‌وه و، ده‌ست بكاته‌وه به نوێژ و، په‌یوه‌ندی بكات به ئه‌هلی عیلم و دینه‌وه به ئومێدی ئه‌وه‌ی خوای گه‌وره وه‌ری بگرێته‌وه و، بیكات به یه‌كێك له گه‌نجه بۆ خوا سوڵحاوه‌كان.