ژێدەر و سەرەکانییا مەعریفەتا مرۆڤى

 نڤێسسین: وحید سندى/ زاخۆ

مەعریفەت ئەو زانینا مرۆڤییە ل هەمبەرى ژیان و جڤاکا ئەم تێدا دژین، ئەو زانیارینە د ناڤ مێشکێ مە دا کۆمبووین ل هەمبەرى سرۆشت و مرۆڤ و بوونەوەرێن دنژى، بێگومان هەرکەسەکێ ل هەمبەرى تێگەهشتنا خوە ژ ژیانێ مەعریفەتا خوە هەیە و د ژیانێ دگەهت، و ئەڤ تێگەهشتنەژى ژ تاکەکێ بۆ ئێکێ دى دهێت گوهورین، ئەگەرا ڤێ گوهورینێ ژى د ژیانێدا گەلەک ژێدەرێن هەین بۆ وەرگرتنا زانیاریان و تایبەت نینن ب ئێک ژێدەر بتنێڤە، چونکى دبت ئەگەر بتنێ ئێک ژێدەر بۆ وەرگرتنا مەعریفەت و زانینێ هەبا، ل وى دەمى زانینا مە هەمییان یا سنۆرداربا و نێزیکى ئێکبا، لێ چونکى چەندین ژێدەر هەنە ئەڤ یەک بوویە جهێ هندێ پلەیا زانینا هندەک کەسان ل هەمبەرى ژیانێ و نیاسینا خودێ و جڤاکى و دەرووبەران ژ پلەیا هندەک کەسێن دن جودابت .

            مادەم ژێدەرو سەرەکانیێن ژ هەڤ جودا هەنە، ئەڤە بەلگەیە لسەر وێ یەکێ دیتنا وەلاتێن ڕۆژئاڤا ل هەمبەر ژیانێ ژ وەلاتێن ڕۆژهەلات جودابت، و دیسان تێگەهشتنا وەلاتیێن ئێک وەلاتژى ژ هەڤ جودابت، بێگومان ب ڕێکا ئازادیێ مرۆڤ دشێت زانیارییان ب دەستڤە بینت، لەورا یا خوەیایە ئازادییا ل مللەتێن ڕۆژئاڤایى گەلەک زێدەترە ژ مللەتێن ڕۆژهەلاتى لەورا ل ئاستێ زانیاریاندا ئەم باش د زانین ئەو ل کیڤەنە و ئەم ل کیڤە، لەورا دئیسلامێداژى ڕێکەکا بەرفرەه ل هەمبەرى ئازادیێ هاتییە ڤەکرن و دئێت گوتن: هیچ تشتەک ژ هندێ باشتر نینە بۆ مرۆڤى ب ئازادى ڕێکا پێغەمبەران ب هەلبژێرت، باشترین ڕێکژى بۆ بەنداتیا خودێ ئەو ڕێکە پێشتر ئازادى تێدا هەبت، و جڤاکێن ئازاد زۆر نێزیکترن بۆ پێغەمبەران و پەیامێن وان ژ جڤاکێن توتالیتارى و ستەمکار .

وەرگرتنا زانیارییان لدەڤ مرۆڤى د سەردەمێن جودادا ب ڕەنگێن جودا بوویە، هەر سەردەمەک دیرۆکى دبت شێوازەک هەبت بۆ وەرگرتنا زانیاریان، هەروەکۆ (ئیقبال لاهۆرى) دبێژت: مرۆڤى ژبەرى سەردەمێ شۆرەشا فرەنسى پشت ب ئێک ژێدەرێ زانیارییان د بەست بۆ پەیداکرنا مەعریفێ، ئەو تاکە ژێدەرژى (دین)بوو .

            د ڤى بابەتیدا ئەم دێ ئاماژێ ب وان سەرەکانیان کەین ئەڤێن دبن ئەگەر بۆ وەرگرتنا مەعریفەتێ ل دەڤ مرۆڤى، ژ وانژى :

-           هەست

-           نموونەئینان .

-           گشتژمێرى (ئیستیقرا)

-           تاقیکرن

-           ئەقل

ئەگەر لڤێرە بهێن و ب کۆرتى باس ل ئەڤان ژێدەرێن دیارکرى بدەین، دێ باشتر بۆ مە ڕوون و ئاشکەرا بت ئەڤان دەستەکێ بلندێ هەى د هەبوونا زانیاریێن مەدا و ڕەنگە هەر ئێک ژ وان ژ ئێکا دى جودا بیت، ڕەنگە ئەقل و ژیر خالا سەرەکى بت بۆ وەرگرتنا زانیارییان و نیاسینا جڤاکا دەردوور، ئەگەر نە بۆچى کەسەکێ دین (شێت) نەشێت ب درستى د ژیانێ بگەهت، لڤێرە دێ باشتر پێکولێ کەین ڕۆلێ هەر ئێک ژ وان دیاربکەین .

١-         هەست: وان هەمى میکانیزم و ئالیەتان ب خوەڤە دگرت ئەڤێن د ناڤ پێکهاتا مرۆڤیدا هەین، خودێ ئەڤ هەستە وەکۆ دیارییەک پێشکێشى مە کرینە بۆ پتر مەرەما نیاسینا ژیانێ و ئاشنابوون تێدا، ئەگەر ئێک ژ هەستێن (دیتن، گوهلێبوون، تامکرن، دەستلێدان، بێهنکرن) ل دەڤ کەسەکێ کێم بت، ئەڤ یەک دێ ئالۆزیێ لدەڤ وى پەیداکەت بۆ هەبوونا زانیاریێن ب درستى، بۆ نموونە: ئەگەر هەستا دیتنێ ل دەڤ مە مرۆڤان نەبیت دێ چەوا شێین ل سرۆشتێ دەردوورا خوە بگەهین و چەوا شیێن گولەکێ بۆ کەسەکێ وەسف بکەین و بێژینێ ئەڤ گول فلان ڕەنگە .

٢-         نموونەئینان: ئەڤە ئێک ژ سەرەکانیێن دییە بۆ وەرگرتنا زانیارییان، ئینانا نموونەیەکێ و وەسفکرنا نموونەیەکا دى ب یا ئێکێ دبت ڕێکخوەشکەر بۆ تێگەهشتن ژ بویەر و ئەو ڕوویدان و زانیاریا د ناڤ جڤاکیدا، ئەڤ یەک ل دەڤ فقهزانان ب (قیاس) دئێت نیاسین، ئانکۆ نموونەیەکا ل دەستپێکێ هەى، پاشى هەر تشتەکا دییا لسەر قیاس و کێشەیا وێ نموونێ بت لسەر وێ دئێت نیاسین و کێشان، ب گوتنەکا دى: حوکمەکێ بەشى ب حوکمەکێ دیێ بەشى دئێت پیڤان، نموونە لسەر ڤێ یەکێ، ئەگەر ژ حەرامبوونا مەیێ (عرق)ێ مەستبوونە، ئەگەر بۆ مە دیاربوو هەمان مەستبوون یا د ناڤ مادەیەکێ دیێ شل دا هەى، ل وى دەمى هەمان حوکم هەلدگرت، ب ڤى ڕەنگى چەندین نموونێن دیژى هەنە .

ژ ئالیێن ئینانا بەلگەیێن سیستەمى ڤە بۆ زانینا هەبوونا زانیاریان ل دەڤ مە و گەهشتن ب ئالیێ راستەقینە و نیاسینا خوە و خودێ، ئەڤ بەلگەیێن ب سیستەم دبن ئەگەر بۆ هەبوون و نیاسینا ڕاستەقینەیا خودێ، ئەڤ بەلگە دبن قیاسەک لسەر نیاسینا ڕستەقینە، ئەگەر د ئالیێ گەردوونیدا بەرێخوەدانێ لێ بکەین دێ بێژین: هەلبەت نابت ئەڤ گەردوون بێ بکەرەکێ زانا و شارەزابت، واتا ئەڤ یەک بەلگەیە لسەر هەبوونا خودایەکێ زیرەک، ب هەر حال دێ دیارکەین ب ڕێکا ئەو بەلگەیێن سیستەمى دبن ڕێکەک بۆ نیاسینا خودێ ب ڕێکا عەقلى و دئێت پیڤان، ئەڤ یەک ب قیاس دئێت کۆ ئەڤە سیستەمەکە و دڤێت بێگومان دیزاینەرەکێ سیستەمکار هەبت .

٣-         گشتیژمێر (ئیستقرا): مەبەست ژ ڤێ یەکێ ئەوە حوکمەکێ سەرەکیێ هەى و تو بسەر بەشێن وێدا بینى خوار، بەلێ ئەڤ یەک ژ سادەهیێ ناهێت، بەلکۆ پشتى دویڤچوون و سەرنجدانێ لسەر بەشێ بچویک و بەراوردکرن لگەل بەشێ مەزن دبت ئەگەر بۆ دیتنا ڤێ یەکێ گشتاندنەک د ناڤبەرا واندا بهێت ئەنجامدان، نموونا ڤێ یەکێ ژى ئەم دشێن د کانزایاندا خوەیا و دیاربکەین، بۆ نموونە دەما هەمى کانزا گەرم دبن ژ هەڤ دەردکەڤن و مەزن دبن، ئەڤ مەزنبوونە دبت زێدەتر ژ قەبارێ وێ، بەلێ بەرۆڤاژى دەما سار دبن ل وى دەمى گەلەک دچن د ناڤ ئێکرا و قەبارێ وان کێم دبت .

بۆ پتر نیاسین و هەبوونا زانیاریان گشتیژمێر ڕێکەکە و دبت ئەگەرەک بۆ دیارکرنا بەلگەیان و گەهشتنا حەقیقەتێ، زانایێن کەلامى هەر ژ کەڤندا هەست ب وێ یەکێ کرییە بۆ ئیسپاتکرنا بەلگەیێن سیستەمى بۆ نیاسینا خودێ، ل وى دەمى پێدڤى ب دیتن و بەرێخوەدان و نیاسینا بوونەوەرێن گەردوونى هەمیان نینە- ئەڤ یەکژى مە د زڤرینت خالا ئێکێ کۆ مەبەست ژێ هەستێ دیتنێیە دبت ڕێکەک بۆ هەبوونا زانیارییان- ئانکۆ پێدڤى ب ئیستقرایا تەمام نینە، بەلکۆ بتنێ نەرین ل هندەک گیانەوەران بەسە، ئەگەر خوە ئێک بوونەوەرژى بت . 

٤-         تاقیکارى: ئەو ئەزموونێن مرۆڤ د ژیانێدا دەرباز دکەت و کەڤتنا مە د ناڤ چەندین ئالۆزى و نەخوەشیاندا دبت هاریکار بۆ دەربازبوونا ئاستەنگێن ل دویڤرا دئێن، د ناڤ کوردەواریێدا گوتنەک دئێت گوت: (حەکیموو تو ب چ تشتى بویە حەکیم،) کەسێ حەکیم بەرسڤ ددەت )(ب ئێش و برینێن خوە) ئانکۆ ئەو تێستا وى کەسى د ژیانێدا دەربازکرى بوویە ئەگەرەک بۆ وەرگرتنا زانیارى و مەعریفەتێ ل دەڤ وى کەسى، دەما د ناڤ ژیانێدا گەلەک تاقیکرنان لسەر تشتەکى ئەنجام د دەین، ئەڤ یەک دبت ئەگەر بۆ هەبوونا ڕێژەیەکا مەزن ژ زانیاریان ل هەمبەرى وى تشتى و ل دۆماهیێ ڕێسایەکا گشتى بۆ وى بهێت دەینان .

د ناڤ جڤاکێن مۆسلماندا ئەگەر ب باشى بەرێخوەدانێ لێ بکەین دێ بینین سێ دەستەیێن دینداران دئێن دیتن، ئەوژى: (دیندارێن گرێدایى ب ژیانێڤە یانژى یێن سادە، دیندارێن مەعریفى یانژى فەلسەفى، دیندارێن ئەزموونى یانژى تاقیکارى) ئەم باس ل هەردوو جورێن دیێن دینداریێ ناکەین بتنێ دێ باس ل (ئەزموونى)کەین، یا دیارە ئەڤ جورێ دینداریێ بزاڤا ب دەستڤە ئینانا ئەزموونا ئایینى دکەت وەکۆ زات و جەوهەر، و ب ڤێ یەکێ زانیارى ب دەست مرۆڤى دکەڤن ل هەمبەرى نیاسینا خودێ و زانیاریێن دنیایى، د ناڤ جڤاکا ئیسلامیدا گەلەک ئەزمونێن هەین و ب ڕێکا ڤان ئەزموونان زانیارى دئێن ب دەست خستن، چ ب ئەزموونا پێغەمبەراتیێ بت یانژى ب ئەزموونا قەنج و پێشێن ئومەتێ بت، شاعێر (مەولەى)ژى لسەر ڤێ یەکێ دبێژت :

مامۆستا چوون و دەرگەهێن مالان داخستن

بلا هەمى کەس ب وان مامۆستایان بکەنن

بلند ببن بۆ سەرى، چونکى هوین ژ خاندانا پێغەمبەرانن

ناڤ چاڤێن هەیڤێ ماچ بکەن، دەما هوین دچن سەربانێ هەیڤێ

٥-         ئەقل: ئەڤە ئێک ژ ئەگەرێن سەرەکییە د ژیانێدا بۆ وەرگرتنا زانیارییان، و وەکۆ لسەرى ژى مە ئاماژە پێکرى ئەگەر ئەڤ یەک نەبت، ل وى دەمى ئەم نەشیێن ژیانێ ژ هەڤ جودا بکەین و مە هیچ مەعریفەتەک نەبت (ئاقل تانجا زێرینە، بەلێ د سەرێ هەمى کەسیدا نینە) ئەڤە نیشانى مە ددەت ئەگەر مە عەقل نەبت، ل وى دەمى ژیان دێ ب ڕەنگەکێ هوڤانە و شێتانە دەربازبت، ئێدى مەرج نینە مرۆڤى هیچ زانیارییەک ل هەمبەرى ژیانێ هەبت، ب ڕێکا عەقلى ئەم دشێین ب گەهین ڕاستیا تشتان و ڕەنگە ئەگەرێ سەرەکیژى ژ نیاسینا خودێ هەر هەمان عەقل بت . 

دانا و عارف عەقلى بسەر دوو جوران دابەش دکەن، ئێک: عەقلێ نەزەرى، دوو: عەقلێ کردارى (عملى) یانژى دابەشى عەقلێ گشتى و عەقلێ بەشى دکەن، یانژى عەقلێ فیترى و عەقلێ دەستکرد، و هندەک جارانژى عەقل ل هەمبەرى سەفیهى و شێتیێ دئێت نیاسین .

عەقل وەکۆ بوونەوەرەکێ بزاڤ و لڤین ئەگەرەکە بۆ تێگەهشتن ژ ڕوویدانێن دیارکریێن واقعى و جارجارانژى توشى ترس و لەرزینێ دبت، ل وى دەما ب دویڤ ڕاستیاندا دگەریت، چونکى ئەو ڕێک یا تژیە ژ تێکەلێن ڕاستى و نەڕاستیێ هەروەکۆ د فەلسەفێدا ئاماژە پێ هاتییەکرن، هندەک جاران عەقل توشى کێشەیان دبت و ڕەنگە ب درستى زانیارییان وەرنەگرت، دوو کێشەیێن سەرەکى ڕووى ب ڕووى عەقلى دبن و پێشبرکیێ لگەل دکەن و دژتیەتییا وى دکەن، ئەوژى: عشق و بێعەقلییە .

زانایێن ناڤدار  (سەدرەدینێ شێرازى) دیاردکەت: ئازادى ژ ئازادیێ هێزا خوە وەردگرت، و عەقلژى ژ عەقلى، نابت ئازادى ب ستەم و زۆلمێ ب دەستڤە بهێت، هەروەسا نەشێین بگەهین عەقلى ژى ب ڕیماَکا نەفامیێ، ژ کارخستنا هەر ئێک ژ ڤانێن ناڤبرى ب ڕامانا چاککرنێ نینە، و نموونا ڤێ یەکێ وەکۆ وێ چەندێ یە کەسەک ژ بەر گەرمێ ب ڕەڤیت و بچت بەرئاگرى یانژى ژ چالەکێ دەرکەڤیت و خوە بێخت د ناڤ بیرەکێدا .

ل دۆماهییا بابەتى مە دڤێت دیارکەین، گرنگترین گوتارێن پێغەمبەران بریتییە ژ ئازادییا عەقلى، دێ بێژى پێغەمبەرێن بۆ وێ یەکێ هاتین بێژن خەلکى (عەقلێن خوە ئازادبکەن، چونکى عەقلێ خوە بەندەیێ تشتێن خراب و ناخێ هەوەیە، و بەندەیێ تەماعیێن دونیایێ یە)، لەورا دێ بێژن د ڤى سەردەمیدا ئەڤ ڕێکێن مە دیارکرین دبن ئەگەر بۆ وەرگرتنا زانیارییا و دبت ئەڤ ژێدەرە یانژى کێم و زێدەهیا وى ژ سەردەمەکێ بۆ ئێکێ دى بهێت گوهورین، یانژى هەر د نوکەداژى هندەکێن دیژى هەبن .

ژێدەر :

١.         چەکوشى بەلگە و شووشەى ئیلحاد، د. عەدنان ئیبراهیم، وەرگێران: زیرەک ئەحمەد رەحمان، چاپا ئێکێ، بێ چاپخانە و جه، 2015 .

٢.         عەقل و ئازادى، د. عەبدولکەریم سروش، وەرگێران: سەعید بەشیر، چاپا دوویێ، چاپخانەى کەنج، سلێمانى، 2015 .