ڕاڤه‌ی مه‌م و زین [به‌شی یه‌كه‌م]

ئەدەب 2015-05-18 کۆمێنت 4838 جار بینراوە

نووسینی/قانع خورشید

بەشی یەكەم

خانی لە ساڵی 1061ی كۆچی بەرانبەر 1650ی خاچپەرستی لە دایك بووە، واتە 371 ساڵی مانگی یا 361 ساڵی هەتاوی بەر لە ئێستا.. كەواتە ئەو پیاوێكە سێ‌ چاخ و نیو پێش ئێستا ژیاوە، مرۆڤی پێش عەولەمە و سەردەمی نوێیە، بۆیە دەبێت بەو چاوەوە بۆی بڕوانین و، بزانین ئەحمەدی خانی كاتێك ئەم داستانەی نوسیووە مەبەستی لە باسی خۆشەویستی و عیشق ئەم شتە بازاڕییە بێ‌ تام و خوێیە نەبووە وا عەولەمە هێناویەتی، كە بەرهەمەكەی دۆڕانی ئێمەی شەرقی و بە تایبەت ئێمەی كوردی و توانەوەمانە لە ناو بێفەرهەنگیی ڕۆژئاوادا، ئەو ناڕۆشنبیرییەی بەئەمریكاییكردن كاری لەسەر كردووە و دەكات… سەردەمەكەی ئەو جیاواز لەم سەردەمە بووە و باسەكەشی وەكو ئەوە نییە كە زۆربەمان لێی حاڵی بووین.

ئەحمەدی خانی، وەكو عیزەددین مستەفا ڕەسول و زۆرێك لە پسپۆڕان و نووسەرانی تری ئەدەبی كوردی باسی دەكەن، دیارترین و گەورەترین ئەدیبـی كوردە كە شتی لەبارەوە نووسرابێت، لە (نالی و مەحوی و مەولەوی) و تەنانەت لە (مەلای جەزیری)یش زیاتری لەبارەوە نوسراوە و وتراوە، دیارترین شتێكیش كە ئەحمەدی خانی پێ‌ ناسرابێت شاكارە نەمرەكەیەتی _(مەم و زین)_، بەزۆری كاتێك باس لە فیكر و فەلسەفە و تەسەووفی خانی دەكرێت، لەم بەرهەمەیەوە تێی دەڕوانرێت و هەڵدەسەنگێنرێت. ئاخر خانی بەرهەمی زۆر لە دوا جێنەماوە، ئەو جگە لە دیوانە شیعرێك، خاوەنی یەك دوو نامیلكەی وەك (نەوبەهارا بچوكان) و (عەقیدا ئیمانێ‌)یە.

جاری وا هەیە كەسی وەها دەبینین پەنجا تا سەد كتێبـی هەیە، كەچی ناناسرێت و كەس نایناسێت، بەڵام كەسی واش هەیە بە هۆی تاكە كتێب و بەرهەمێكەوە هەموو دنیا دەیناسێت، مرۆڤ بە بەرهەمەكانیدا دەناسرێتەوە و دەردەكەوێت كە شایەنی ئەوەیە نەمری بكرێت بە بەریدا یا نا..

كەسی وامان هەیە هەر مانگەی نامیلكەیەكی شیعری بڵاو دەكاتەوە، كەچی گەڕەكەكەی خۆی و خزم و كەس و كارەكەشی نازانن شاعیرە، لەو لاشەوە شاعیرێكی وەكو (ئەحمەد هەردی) تەنیا یەك دیوانی پوختەی هەیە، هەموان دەیناسن و، ئەوەی كەمێك بۆنی ئەدەبی كردبێت دەزانێت شیعرەكانی چۆن شیعرێكن، زۆرێكیان عەلی مەردان و كەریم كابان كردوویانەتە گۆرانی، لە كاتێكدا ئەحمەد هەردی (12) قەسیدەی شیعری هەیە، بە دوازدە شیعر چووەتە ڕیزی ئەو شاعیرانەی كە لە كۆڕی ئەدەبیاتدا جێگەی تایبەتییان بۆ خۆیان گرتووە، كەواتە شت بە قوڵی و پوختییە نەك بە زۆری و بۆری!

(مەم و زین)ی (ئەحمەدی خانی)یش _كە بووەتە جێگەی لێكۆڵینەوەی زۆرێك لە ئەدیب و نوسەرانی كورد هەر لە مامۆستا عەلائەدین سەجادی و هەژاری موكریانی و كارمەران موكری و عیزەددین موستەفا ڕەسول و بەدرخانییەكان و ئەوانی دییەوە بگرە، تا ئەو ڕۆژهەڵاتناسانەی گرنگییان بە كورد داوە و باسیان لە ئەحمەدی خانی كردووە و لێیان كۆڵیوەتەوە_ لەم چەشنە بەرهەمە بەپێز و نەمرانەیە.. هەر لەو گرنگیپێدانە زۆرەوە دەكرێت بزانین دەبێت لە ناو (مەم و زین)دا شتێكی زۆر دانسقە و جێ‌ بایەخ هەبێت، كە بە هۆیەوە ئەم پیاوەی وەها ناساندووە..

عیزەددین مستەفا ڕەسول لە كتێبەكەی خۆیدا (أحمدی خانی شاعراً ومتصوفاً وفیلسوفاً ومفكِّراً) باسی ئەوە دەكات: زۆرێك لەم لێكۆڵەرانە هەقی خۆیان بە ئەحمەدی خانی نەداوە، چونكە تەنیا باسی ئەوەیان كردووە كە خانی كۆنترین شاعیرە دەسنووسی هەبێت و لەم جۆرە قسانە، ئەوان نەهاتوون لایەنە فیكرییە قوڵەكەی شیعری ئەم شاعیرە بخوێننەوە.. حەزدەكەم منیش لێرەدا شتێك بڵێم: ئەو لێكۆڵینەوەیەی (د.عیزەددین)یش وەكو پێویست لایەنە عییرفانییەكەی ناو مەم و زینی نەخوێندووەتەوە، هەرچەندە بڕێك گرنگیداوە بە لایەنە فەلسەفی و تەسەوفییەكەی، بەڵام بە مانا جەوهەرییەكەی خوێندنەوەیەكی عیرفانی بۆ (مەم و زین) نەكردووە، هەرچەندە پێدەچێت بواری توێژینەوەكەی یا توانای مەعریفیی خۆی ئەوەی هەڵگرتبێت هەر ئەوەندە باس بكات و توخنی لایەنە عیرفانییە قوڵەكەی نەكەوێت. بەڵام ڕەخنە و گلەیی زەق لە توێژینەوەكەی د.عیزەددین مستەفا ئەوەیە، لە هەندێ‌ شوێندا، خوێندنەوەكەی بۆ خانی و شیعرەكانی خوێندنەوەیەكی ماركسییانەیە! ئەمەش زۆر نازانستی و دوور لە حەقیقەتە.

پێویستە ئێمە خوێندنەوەمان بۆ سیرە و بۆچوونی خانی و بابەتەكانی ناو كتێبەكەی جیاواز بێت لەوەی كە پێشتر بۆی كراوە، جیاوازیش بێت لە قسەكردن لە بەرهەم و ژیانی كەسانی ئەم چاخ و سەردەمە، بە زمانێكی سەردەمیانە باس لە پیاوی سەردەمێكی پێشتر بكەین، بۆ ئەوەی نە زوڵم لەو بكەین و نە كارێك بكەین خوێنەری ئەم ڕۆژگارە لێمان نەگات، چونكە هەموو سەردەمێك زمان و قسەی خۆی هەیە، ئەگەر وا نەكەین شتەكان دووبارە دەبنەوە، ئەمەش جگە لە وەڕسی و بێزاری هیچی دیكەی لێ‌ ناكەوێتەوە، بۆیە دەكرێت داستانی مەم و زین بكەینە سەرەداوێك كە بە هۆیەوە بچینە ناو زۆر بابەتی قووڵ و گرنگی دیكەوە.

من بەردەوام گرنگییم بە ئەدەبییات داوە و زۆرم خۆ پێوە خەریك كردووە، هەرواش دەكەم، هەرچەندە لەسەر ئەم بایەخدانەم بە ئەدەبییات زۆرجار لەلایەن ئەوانەی لێمەوە نزیكن ڕووبەڕووی ڕەخنە دەبمەوە، كە: “تۆ كەسێكیت كۆلیژی شەریعەت تەواو كردووە و پێویستە خۆت بە فیقه و شەرعەوە خەریك كەیت، چیت داوە لە شیعر و ڕۆمان و ئەم جۆرە شتانە”؟!

من ڕام وایە ئەدەبییات پێش هەموو شتێكە! بە پێچەوانەی ئەوەی ئەوان دەیڵێن، ئەدەیبات زۆر پێویست و گرنگە، لەبەر ئەوەی بۆ بینینی شتەكان چاوی حەقیقی دەبەخشێتە مرۆڤ ، ئەگەرنا سەیركردنی ماددی بۆ شتەكان تام و چێژی ژیان لەباردەبات، سەیركردنی باران وەك نموونە وەرگرە: باران چییە؟ هەندێ ئاوە لە ئاسمانەوە دێتە خوارەوە و دەداتە تەوقی سەرتا و تەواو.. یان شاخ، هەندێ‌ خۆڵە و كۆبووەتەوە و تۆپەڵ بووە و بەرزبووەتەوە، دەریاش هەندێ ئاوی سوێرە و ڕژاوەتە نێو چاڵێكی گەورەوە و بڕایەوە… ئەمە سەیركردنی ماددی بوو، بەڵام كە بە چاوی ئەدەبییات دەڕوانیتە باران، دەبینیت شتێكی ترە و مانایەكی قوڵتری هەیە لەو ڕوانینە ماددییەی تۆ پێشتر بۆ بارانت هەبوو، زۆرێك لە شاعیران مانای حەقیقی باران بە شیعر دەدەن بە تۆ، دووریش نییە تۆ، هەندێ جار، ئەو ئیشەی شاعیر دەیكات بە خەیاڵات و فریودان بێتە پێش چاوت، بەڵام من مەمنوونی ئەو فریودانەی ئەوم، چونكە دنیایەك جوانی دەدات بەو شتانەی، ئەگەر بەو چاوەوە سەیریان نەكەین، جوان نین..

كاتێك شاعیرێك یا چیرۆكنووسێك، لە شیعرێك یان چیرۆكێكدا، پیاسەیەكی جوانی دوو برادەر دەگێڕێتەوە، تۆ لە خۆتەوە حەز دەكەیت ئێستا كەسێك هەبوایە پێكەوە پیاسەتان بكردایە، ئەمە لەكاتێكدا پێشتر دەیان جار پیاسەت كردووە و ئەو هەستەت نەبووە، واتە ئەمە مانایەكی تر دەدا بە پیاسەكردن، بۆ نموونە من لە (چاوەكانی هۆشمەند)دا كاتێك باسی (صمود)م كردووە، ئەو ناحییە تۆزگرتووەم بە جۆرێك نیشان داوە فرە خۆش و دڵگیرە، هەندێ كەس دەیانوت: “یەكێك صمودی نەبینیبێت وا دەزانێت پاریس و تارانە و، خۆزگە دەخوازێت پیاسەیەكی تێدا بكردایە”! خۆ لە ڕاستیدا منێكی صمودی ئەگەر بە وردتر سەیری شارۆچكەكەم بكەم دەبینم بەشێكە لە وجودم، لەگەڵیدا گەورە بووم.. بەشێكی تەمەنی من ئەم شارەیە.. لەكاتێكدا لە خۆڵ و گەرماكەی بێزارم، بەڵام چاوی ئەدەبیات مانای دیكەی پێدەبەخشێت، وەكو ئەوەی (ئەحە نۆكە) لە شیعرێكیدا دەڵێت:

گەرمیان! گەرمێكەت بۆ من شەماڵە

هـۆرەی بنەی جـاف لای من شمشاڵە

ئێمە پێویستمان بەم جوانكردنانەیە، تا تام و چێژ لە ژیان ببەین، ئەمە خوێندنەوەی ئەو دیوی شتەكانە. كاری ئەدەبییات ئەمەیە.

————————————————————–

1-زۆر لە برای بەڕێز و ماندوونەناسم كاك هیوا مەحمود مەمنوونم، كە ئەم بابەتانەی لە قسەوە بۆ گواستمەوە بۆ نووسین.