نووسینی: هیوا مهحموود
بەر لە هەر كەس، زۆرجار خۆم ئەو پرسیارە گینگڵم پێدەدات: ئاخۆ كاورا ئەوە چتە ئەم هەموو ئاڵۆزییەت خزاندووەتە نێو مێشكی خۆتەوە؟ تۆش چوون ئەو خەڵقی خوایە سەری خۆت كز بكە و بە بوارەكەی خۆتڕا بگە، كارت چییە بەسەر ئەدەب و فەلسەفە و زمان و بابەتی ئەوتۆییەوە؟ تۆیەك ئەسڵ وایە خەریكی موتاڵاكردن و مژۆڵبوون بە كتێبگەلی تۆزلێنشیتووی پەڕە زەردی مێژووییەوە بیت، خو بدەیە شەڕ و ئەفسانە و ئەو خوێن و تاڵانكاریی و كاولكارییانەی كە لە ڕابردوودا ڕوویانداوە، ئیدی كارت چییە بەسەر گوڵا و گوڵزاری ئەدەب و لێخوێندن لە شیعری نالی و مەحوی و شاعیری نێوباوی ئەوڕۆیی؟! لە ڕاستیدا حەق دەدەم بەم قسانە و زۆری تریش ئەگەر بكرێن.
ئەوی ڕوونە و وەك شەبەقی بەیان لە بەرچاوانە ئەوەیە، لە ڕۆژگار و دەورو زەمانی ئەوڕۆدا كە سەروەختی تاودانی ئەسپی توانایە لە مەیدانی پسپۆڕی (ئیختصاص) و، وردبوونەوە بۆ گچكەترین پنت و بچووكترین بەشی زانستەكان وپەل و پۆی بابەتە جۆراوجۆرەكان، ئیتر ڕۆژگاری ئەوە بەسەر چووە و بگرە زۆر زەحمەتیشە كەسێك لە هەمانكاتدا زانای ئایین و پزیشك و فەیلەسوف و شاعیریش بێت، ئەمەش لەسەرێكەوە دەلالەتە لە بچووك بوونەوەی ئیسنان، ئەویش بە هۆی دابڕانی لە دونیای فراوانی ئەودیو سروشت (مەعنەوییەت) و، پێوانی هەموو شتەكان بە تاقیكردنەوەی ئەزموونی بەرهەستی مادییانە، لە لایەكی دیكەشەوە _دوور لە گوناهی مرۆڤەكان_ بەهۆی فراوانبوونی جیهان و زانست و پێداویستییە جۆراوجۆرەكانی ژیان و ئیسنانەوەیە .
لەبەر ڕۆشنایی ئەم بەراییەدا وا دەزانم باشتر حاڵی دەبین لە هۆكاری ئۆقرەنەگرتنی دڵ بە وەها زانستگەلێكی سەردەمیانەی وشك و بێڕووحەوە، بۆیە هەرچی چنگەكڕێیەكی مە دەیكەین، تەنها لە پێناوی بە مرۆڤهێشتنەوەی خۆدایە ، گومانم نییە لەوەی لەم دەوورانی خاڵیبوونەوەی مرۆڤایەتی لە بەها و ئەخلاقیاتدا چاكترین تروسكایی و دەروازەیەك كە بەرەو دڵنیایی و ئارامیی باڵمان بگرێت، بابەتە مەعنەوییەكانە، كە كەلەپووری ڕابردووی كوردمان لەم ڕووەوە ئێجگار پڕ و سەرڕێژ و بێئاتاجە .
بەهەمە حاڵ ئەوی بەدوی عەصای ڕزگاربوون، بەردەبازی پەڕینەوە، تەڕبوونی گەرووی نوساویدا دەگەڕێت، دەتوانێت هاوسەفەرمان بێت و، بەدوی ئەو ئاماژەیەدا بڕۆین كە نالی بۆی بانگمان دەكات و، (مەسعوود محەممەد)ی ڕەحمەتییش چاپوكترین دەلیل و چاوساغی پەڕاندنەوە و ڕەواندنەوەی تەمی ڕێگایە، هەتا دەگەینە كەناری (نالی) و سەرزەمینی خۆ دۆزینەوە.
لەگەڵ مامۆستا (مەسعوود محەممەد) و بە نێو بەیتەكانی (نالی)دا بارێك بەرەو لوتكە دەست لەهەور گیركردووەكان و، گاهێكیش شۆڕبوونەوە بەرەو قوڵایی ڕووحی دەریا و چنگكەوتنی مانای گرانقیمەتیی دنیای نەدیتراو و باسنەكراوی شیعری نالی سەفەر دەكەین، لەم گەشتەماندا زۆر دەرگای تۆز لەسەرنیشتوو كرانەوە و ، گەلەك بووكی سپیپۆش تارا لە ڕوویان هەڵماڵدرا و شەوقی ڕووخساریان وەدەركەوت، هەروەك بە فرە تەپكەشەوە بووین و، داوی زۆر زڵف و ئەگریجە لە دەست و گەردنمان ئاڵا، زۆر جارانیش (مەسعوود محەممەد)گوتەنی: (هەتا لە تەپكەی بەیتێكی نالی دەبووینەوە دەكەوتینە داوی بەیتێكی تریەوە). هەتا لە تارمایی واتایەكی دەپەڕینەوە چاومان بە هەورازێكی زیخەڵانیی ڕێدەرنەكردووی مانایەكی دیكەوە واق وڕدەما، ئەمە گەشتە و لە ڕێگای گەشتن بە مەنزڵدا نابێت كەم حەوسەڵە بین، هەر پاڵدانەوە و خاوبوونەوەیەكیشمان درەنگتر وەمەنزڵمان دەگەیەنێت لەوانەیە هەر نەشگەین!
لە دوای ئەمە، بە ئەوپەڕی خاكیبوونەوە گەردەن ئازاییم لە خوێنەری هێژا گەرەكە، نەبادا ئەم دێژبڕییەی بەندە هەندەك وەڕسو هەراسانی كردبێت و، دواجاریش مۆركی خۆگیڤكردنەوەی وە نێو تەوێڵی خامەگرەوە دابێت، هۆكاری هەموو ئەمەش نووسەری ئەم چەند دێڕانە بێت. بۆیە تكام ئەوەیە پەتی ئۆقرەییتان نەپسێت و، تەنها بە خاتری ئەو دوو زاتە گەورەیە ئاوەڵمان بن هەتا پایانی بابەت.
بەندە بە ئەسپاییەكی شەرمنانەوە ناوی عالی جەناب(نالی) و مامۆستا(مەسعوود محمد) دەهێنم و، دەمهەوێت كەمێك لەسەریان بپەیڤم، وەگەرنا ئەوە لە توانای قەڵەمی كول و، قامگی لەرزۆكی مەدا نییە، وەك دەبێژن: ئەوە لەكوێو ئێمە لەكوێ_لێرەدا هەی هوووویەكی گەرەكە_، بەڵام خۆ ناشكرێت وەدەم بۆی گوڵی نالی و پرشنگی پەلكەزێڕینەی مەسعوود محمدەوە نەچین و، بە دەستە پاچەیی و خەمساردییەوە پاڵی لێوە بدەین و، نەختێك لە تۆزی بان گەنجینەیان نەماڵین.
بێ هیچ دوو دڵییەك لوتكەیی نالی كارێكی ئەوتۆی كردووە هەر بە زەبری ئەو قامەت بڵندییەی ئەگەر بە قوڵی و ووردیش نەبووبێت ناوێكی گەورە و تاڕادەیەكی گونجاویش ناسێنراوی نێو كایەی ئەدەبی و ڕۆشنبیری كوردیمان بێت، وەلێ حەیف و هەزاران داخ مامۆستا ( مەسعوود محمد)ی هێژا هەتا هەنوكەش سەربازێكی گومناو و، بوخچەیەكی نەكراوە و، تەڵەسمێكی نەشكێنراو، بگرە مەتەڵێكی هەڵنەهێنراوی نێو دونیای ڕۆشنبیری و ئەدەبی و سیاسی میللەتی كوردی خۆنەناسی بێگانە پەرستە!
دوای ئەم پێشەكییە، ئیتر ناچارم بچمە نێو ئەسڵی مەتڵەب و خوێنەر لەوەزیاتر بە تامەزرۆیی نەهێڵمەوەو، بە چەپكە گوڵی ناڵی و بە شنەبای شەرحی مامۆستا مەسعوود محمدەوە پێشوازییان لێ بكەم.
منیش هەمان قسەی مامۆستا دووپات دەكەمەوە كە لە پاش هەڵێنجانی چەندین شەربەی پڕ لە واتا لە كانیاوی بەیتەكانی نالی گوتوویەتی: (با لەوە زیاتر درێژەی پێ نەدەم نەوەكا لە جوانی بەیتەكە بێتە خوارێ، ببێتە هۆی دابەزینی بازاڕی بەیتەكە) منیش هەر ئەمە زمانی حاڵمەو، ئیدی بەوەندە ئیكتیفا دەكەم و جڵەوەی قەڵەمم ڕام دەكەم. بە پشتیوانی خودا هەم تەمی دڵی خۆم و، هەم حەسرەتی دڵی ئێوەش دەڕەوێنمەوە و پێ بەپێ دەچمە نێو شەرحە نایابەكەی مامۆستا (مسعود محمد)ەوەو، خۆشم لە هەر جێیەكیدا بتوانم و بۆم بلوێ شتەكی دەرێم.
ئەوەشتان لە بەر چاوان بێت دواجار ئەو مرۆیەی وا حاڵییە توانیوویەتی بگاتە لوتكەی دەست گەیشتن بە واتا ڕانەگەیەندراو، نەدیتراوەكانی شیعری نالی، دەبێت گومانی لەوە نەبێت كە هێشتا نەك داوی واتای شیعرەكانی نەكردۆتەوە، بەڵكو بە دەست كردنەوەی ئەو داو و ئاڵقانەوە گیری خواردووە كە لە پێ و گەردنی خۆی ئاڵاندووە.
نالی بەداوە شەعری دەقیقی خەیاڵی شیعر
بۆ ئەو كەسەی كە شاعیرە سەد داوی نایەوە!
ووردیی مامۆستا لەوەدا زیاتر دەردەكەوێت كە ئەم شیعرەی نالی هەرچەند لە ڕواڵەتدا وا خۆی پیشانداوە، ڕەحمێكی بە شارح و شیعر خوێنەكانی كردووە و، ووریایی پێداون لەوەی ئاگاداربن لە تەڵەو تەپكەی شیعرەكانی، بەڵام هەر ئەم بەیتە پڕە لە داو و تەڵە، عەجەب تەڵە لەناو تەڵەدا، ئاخر كێ هەیە سەر دەربكا یاڕەب پەنا؟!
دڵ دەڵێ سەیری چەمەن خۆشە جەوابی نادەم
مودەتێكە لە قەفەسدایە عەزابی نادەم
مامۆستا بەم شێوەیە ڕاڤەی ئەم بەیتەی كردووە: (ئەوەم بە دڵدا هاتووەو ڕواڵەتیش وا ڕادەگەیەنێت كە دڵ بە ژینی نێو قەفەس ڕاهاتووە، ئیتر بردنی بۆ سەیری چەم و باخ دەبێتە هۆی عەزاب بۆی، چونكە هەر دەبێت لە چەمەوە جارێكی تر بگەڕێتەوە بۆ شوێنە هەمیشەییەكەی كە قەفەسە).
بەڵام مامۆستا تەنها بەمەندە ڕازی نابێت و، وەك هەمیشە پەنا دەباتەوە بەر وشە فرەواتاكانی نێو بەیتەكە و مانایەكی لە ڕادەبەردەر دڵفێنككەرەوەمان پێ دەبەخشێت، دەڵێ: لەناكاو تارمایی واتایێكم بۆ كەوتە ناو لێڵایی پشت پەردەیێكی تەنكەوە. لە كوردییدا ڕستەی ( جوابی نادەم) دوو مەبەست ڕادەگەینێ، یەكەمیان ( وەرام نەدانەوە)یە، دووەمیان ( جوابی دا) بەواتای ( قسەی ڕەت كردەوە، لێیی نەسەلماند) دەگوترێت، لەم بەیتەشدا ( جەوابی نادەم) زیاتر بۆ واتای دووەم ( قسەی ڕەت ناكەمەوە) دەڕوات، چونكە ئەگەر مەبەستی ( وەرام نەدانەوە) بێ دەگوترێ ( جەوابی نادەمەوە، نەك جەوابی نادەم) كەواتە دەبێتە ( ڕەتی ناكەمەوە) و ڕاست دەكات و لێی دەسەلمێنم.
نیوەی یەكەمی بەیتەكەش دەبێتە:
دڵ دەڵێ سەیری چەمەن خۆشە، ڕەتی ناكەمەوە و لێی دەسەلێنم
هەرچەندە مامۆستا دەڵێ ئەگەر دەستكاری نیوەی دووەمی بەیتەكەش نەكەین هەر واتایەكی تەواو و بێ لەكە دەدات، بەڵام وەلێ هەر دڵی ئاو ناخواتەوەو، قۆرتێك زیاتر دەچێتە نێو زیهنی نالییەوە و، دەیهەوێت قومێك بەفراوی ساردتر بكات بە دڵ و دەروونماندا.
نیوە بەیتی دووەم لەوانەیە بەم جۆرە بنووسرێت ( مودەتێكە لە قەفەسدایە عەزابی نادەم)، لەوانەشە بە ( مودەتێكە لە قەفەس –دایە- عەزابی نادەم).
وشەی (دایە) لێرەدا بە واتای ( ملی نایە....) وەك بڵێی ( دایە بێ عاری- ملی نایە بێ عاری)، كە ئەمە وای لێ هات ڕستەی ( عەزابی نادەم) یش خوێندنەوە و واتایێكی دیكە پەیدا دەكات و دەبێتە ( عەزابی ناكات.....) عەزابی بێ كات و سەعات- عەزابی هەمیشەیی. بەم جۆرە واتای نیوە بەیتەكە بە تەواوی دەگۆڕێت: دڵەكەم مودەتێكە لە قەفەس داویەتە عەزابێكی نادەم- بێ كات و سات و دائیمی. كەواتە جێیی خۆیەتی لە نیوە بەیتی یەكەمدا، نالی گوتبێتی:
( دڵ دەڵێ سەیری چەمەن خۆشە، ڕەتی ناكەمەوەو قسەی ناشكێنم).
ئەم واتایە خۆشی دەبێتە پێشەكی بۆ بەیتی دووەمی قەسیدەكە، كە دەڵێ:
مەجلیسێكی چەمەن و بولبول و بەزمی گوڵ و مول
بە دوو صەد مەدرەسە و دەرسی كیتابی نادەم
دوای ئەم هەموو سنعەتكاری و باش وەستاییە، هێشتا مامۆستا (مسعوود محمد) خۆی بە هەژاری لێكدانەوەی شیعری نالی دەزانێ: باوەڕم وایە بەم مانا لێكدانەوەیە چ سامانێكم بۆ دەسەڵاتی نالی پێك نەهێناوەو لەوانەیە نەختێكم لە سامانی حەقیقی نالی كەم كردبێتەوە، چونكە دەشێ ئەم واتا لێكدانەوەیەی من پەردەی خستبێتە سەر واتای لە خۆی جوانتر و لە بارتر و، لە چاوی سەرنجدەری شاردبێتەوە، لەو ڕووەوە كە وا زۆر جاران وا دەبێ، خەریككردنی زیهن بە شتێكەوە ڕێی شتی تری لێ دادەخات!
دوای ئەمە مامۆستا و ئێمەش بە خەیاڵ گوێمان لێیە هەندێ كەس بە تایبەت لەم ڕۆژگارەدا كە تەنها بیریان بەلای سوودی مادیدا گل دەخوات، دەڵێن: ئەم سەرداپۆشراوییەی شیعر چ پێویست دەكات، ئایا نەدەكرا هەروا بە سادەیی و بێ گرێ و گۆڵ نالی واتای شیعرەكەی نەشاردبایەوە و، گۆیا خۆ خافڵاندن بە واتای وەها سەرپۆش كراو چ سوودێكی مادی و نا مادیمان پێ دەگەیەنێ، چ مایەیێك لە سامانی ڕۆشنبیریمان زیاد دەكات؟ ئەم واتای تەجریدییە چ دادێكی گەلەكەمان دەدات، چ دەردێكمان بە شیعری وەها تیمار دەكرێ؟ چی؟ كوا؟ كەی؟ بۆ؟ و هەرچی پرسەك ( علامە الاستفهام ) هەیە خۆ دەخەنە بیری خوێنەرانەوە و بە دوا واتای ئەم بەیتەدا دێن و دەبنە ناڕەزامەندی لەو و لە منیش!
لێرەوە و بۆ وەڵامی ئەم تەرزە پرسیارانە و، گرنگی خۆ خەریككردن بە ئەدەب كە لە ڕاستیدا لە توانا و هێزی هەموو كەسێكدا نییە، چونكە ئەم كارە هەم بەهرە و چێژ لێبردنە، هەم پێگەشتن و خۆ پێگەیاندن و كۆشش كردنە و لێبڕانی گەرەكە، واتە لە لایەك ( زات- خود)و، لە لایەك ( بابەت- مەوزوع)ە- دەروون و دەرەوە تێیدا بەشدارن.
مامۆستا دەڵێ: كە تۆ توانیت واتای نهێنییەكانی شیعری نالی هەڵێنی، بە ئاسانی دەتوانیت درۆ و فێڵبازیی پێشەوایەكی سیاسەت وەیا تەریەقەت تێ بگەی و خۆتی لێ بپارێزی و بە مەرجێ ترست نەبێ لە دانهێنان بە ڕاستیدا كۆمەش نەكەی لە دۆزینەوەی درۆ و دەلەسەی كەسێك كە خۆشت دەوێت، وەیا لە پلەی خزمایەتیدا لە خۆت هەورازترە_ عەجەب ئەم قسەیەی مامۆستا چەندە وەڕاست گەڕاوە، لە ڕۆژگاری ئەوڕۆدا چەندە دیقەت دەدەم ناودارترین سیاسییەكانی كورد چەندە لە پلەی سیاسیدا لە هەورازدا بن، ئەوەندە لە ئەدەب و هونەردا دالەنگاون. لە كاتێكدا كوردە خاوەن وەزیفەكانی میری لە نیوەی یەكەمی سەدەی ڕابردوو و سەرەتای نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم زۆرینەیان باش ئەدیب و شاعیری هەرە پلە بەرز بوون. لەبەرئەوە ئەم بەڵگە و شاهێدییەی مامۆستا مەسعود محمد ڕێگەی ئەو جۆرە وڕێنە و بالۆرانە دەبڕێنێتەوە كە گوایە بابای خۆ وە ئەدەبەوە خەریك كردوو كەسێكی مەست بە واقیع و، دونیا فەرامۆشكردووی خەیاڵپڵاوە. نەك هەر ئەوە بگرە ئەدیبی ڕاستەقینە ئەودیوی هەموو دەمامكێكی درۆینە پێ دەزانیت و، بۆخۆشی دوورە لە هەموو چەند ڕووییەك و، ئەوە مەرایی و بێباریش بە هیچ كلۆجێك لە فەرهەنگی ویدا جێگەی نابێتەوە.
سەیرێكی ئەم بەیتە بكە كە وا ڕەنگە لەبەرچاوێكی درشتبین، گڕوگاڵێكی دەروونی شاعیر بێ و بەس، كەچی ئەوەندە پڕ لە (كۆمەڵایەتی)یە هەر دەڵێ ی پێ ی ئاوسە:
یا توربەتی یا غوربەتی بارێ بشكێنن
هەر مونتەزیرە نالی ئەگەر مرد و ئەگەرما
نالی ڕووی دەمی لە خۆشەویستەكەیەتی و داوای ئەوەی لێ دەكات یەك لە دوو شتانی لەگەڵدا بكرێت، یا بێنە سەر ( توربەتی قەبرەكەی) كە مردووی حساب بكەن لەبەر شیدەتی پەژارەی، خۆ كە ئێستاش نەبێ كاتێ بە ڕاستی مرد با بێتە سەر قەبری، ئەگەر ئەوەش ناكات دە با بە سەردانێك غوربەتی بشكێنن_ ئەگەر دەڵێن زیندووە و نەمردووە. واتە كە دەڵێن مردوو یان كە مرد توربەتی بشكێنن، كە دەشڵێن زیندووە غوربەتی بشكێنن، نالی هەر چاوەڕوانە بە مان و بەمردن!
با بێینەوە سەر بەیتەكەی نالی و هەندێ لە شەرحەكەی مامۆستا مەسعود محمدی لێ هەڵگۆزین، ئینجا ئێژی: (بارێ) دوو واتای هەیە:
1- بارێ: جارێ، لەم بارەدا جارێكی توربەتی غوربەتی بشكێنن، دیارە نالی ناوێرێ لە جارێكی پتر سەردان داوا بكا_ وە نەبێت ئەم جارە كەم بێت بە زوانی ژمارە ئەمما دوور نییە هەر بە جارێك ئیتر نالی كەف و كوڵی دڵی دامركێتەوە و، باری بان لێوی لابچێت. یان ئەوەتا نالی هەر بەرگەی یەك جار دیتنی یار دەگرێت ئیتر سەراپا چوون بەفری بەر تاو دەتوێتەوە!
2- بارێ: بە مانای ( باڕێ بشكێنن)، ئەو كات با بۆ هاندانە وەك ( با بڕوات، بائاوبخواتەوە، .... هتد) ماناكەی وای لێ دێت ( یا قەبری یا غوربەتی، یا ڕێگەی هاتنی یار بشكێنن بۆ لای نالی.
سەرەڕای ئەمە واتایێكی كۆمەڵایەتی زۆر بە نرخ لە بەیتەكەدا هەیە، هەردوو وشەی غوربەت و توربەت هەردوویان وەزعی سۆزناك دەڵێنەوە، غەریبی و مەرگ، كە مروەتێك هەبێت لە نێوان خەڵقدا دەبێت سەر لە غەریب بدرێ، كە غەریبی بایی ئەوە نەكات ڕەحمی ئەم یارە بێ ڕەحمە ببزوێ، ئەوا مەرگ لە بەیندایە و سەردانی قەبران چ عوزران قبوڵ ناكا، نالی بێ چارە هەقیەتی لە ژیان و مردندا، چاوەڕوانی سەردانێ بكا!
لەم بەیتەدا (مردن و مان) بە دیار سەردانێكی یارەوە لە چاوی بەیتەكەدا قەتیس ماون، هەر بە جارێ دڵی دەبێتە ئاو، دەك ماڵت شێوی نالی بۆ كام مەڵبەندی بێ سنووری غەم و تەمی عاشقانمان دەبەی؟ لەم چاوەنۆڕی دوای مەرگت بۆ قەدەم ڕەنجەیێكی ئەم بێ ڕەحمە یارەت.
وشەی ڕێ شكاندن لە فەرهەنگی زمانی كوردیدا، زاراوەیێكی زرینگەداریشمان دێنێتە بەرگوێ، ئەو دیمەنەشمان پیشان دەدات لە ژیانی دەشت و دەرو شان و هەڵەت و پەڵەت كە ڕێگە دەبەسترێ بە هۆی بەفر وەیا زەبەند و نوغوردەوە و خەڵق تێ دەئاڵێن و دەیشكێنن.
سەرنجێكیش لە هەندێ بگرە، نالی وشەی ( صریح)ی سەرلێدان و هاتوچۆكردنی هەر بەكارنەهێناوە، بەڵام داخوازییەكەی و سكاڵاو ئازار و شكایەتەكەی، بەولای (صریح)ەوەیە، بەهۆی هێزی بەكارهێنانی ڕستە و تەعبیری ئاخاوتن.
پاشان مامۆستا دەڵێ: لە هەر ڕوویەكەوە سەیری بەیتەكە دەكەین هێند دەوڵەمەندە، حیكایەتی ناوەڕۆك و وشەسازی و ئەو بەند و باوەت بیر دەباتەوە ئەگەر بە بیریشت بێتەوە خاوەنی حیكایەتەكە قەرزار دەكاتەوە و شەرمی دێنێتەوە!
پاش هەندێ واتاكردنەوەی تر و بەرگ داماڵینی دیكەی بەیتەكە، مامۆستا دەڵێ: ( من كە ماناكەم بۆ ڕوون بوویەوەبە دەست خۆم نەبوو لێوم لەسەر بەیتەكە داناو ماچم كرد! _ بەندەش لە دەمی خوێندنەوەی ئەم قسەیەی مامۆستادا بە ویستێكی خۆنەكردەوە لێوم لەسەر جێ لێوەكەی وی دانا و پڕ بە دڵ ماچێكم كرد!_ ئاخر دەسەڵاتی مرۆڤ لە ئاخنینی هەڵبەست بە جوانی و نوكتە و گەوهەر، لەوە تێپەڕ ناكا. فەرموو لەگەڵ مندا سەیرێكی ئەم بەیتە بكە:
سەر خاتیمەیی حوسنی عیبادەت كە نەهاتی
بارێ بگرە فاتیحە و دەئبی زیارەت
مانای یەكەمی ئەم بەیتە گوزارش لەوە دەكا كە لەبەرئەوەی لە كاتی نەخۆش كەوتنمدا نەهاتییە سەردانم، ئیتر بە خەمی نەهاتنتەوە سەرم تێدا چوو و مردم. كەواتە جارێك وەرە بۆ سەر ( فاتیحە خوێندن) و زیارەتی قەبران.
ئەگەر سەرنج بگرین لە دوو وشەی ( خاتمە و فاتحە) یەكەمیان بە مانای كۆتایی، ئەوی تریان دەست پێكردنە. بۆیە مومكینە ( فاتحە) سوورەی قورئان نەبێ و دەست پێكردن بێ، چونكە لە بەرامبەر ( خاتمە)دا هەر ئەم واتایە دەشێت.
جگە لەمە دەكرێت نەخۆشییەكە بە چاككبوونەوە كۆتای هاتبێت، ئەوەش بەوەی ئەگەر گرێی ( كە نەهاتی) لە كۆتایی بەیتەكەوە بۆ سەرەتای بەیتەكە ڕاگوێزین دەبێتە: كە نەهاتیە سەر خاتیمەی حوسنی عیادەت_ كاتی نەخۆشییەكەم_ ئێستا كە چاكبوومەتەوە و نەخۆشی بەرۆكی بەرداوم، ئەمجارەیان بێ ڕەحم مەبە و بگرە ( فاتحە_ سەرەتا) دەست پێكردنی عادەتی زیارەتی نەخۆش، دوای چاكبوونەوەی.
بۆیە كاتێك زانیمان (فاتیحە) تەنها سوورەی قورئان نییە، ئیتر بیرت بۆ ئەوەش دەڕوا (خاتمە) و كۆتایی نەخۆشی مردن یان چاكبوونەوەیە.
لەم قەصیدەیەی (نالی) كە چاوەڕوانی خوێندنەوە دەكات، تەواوكەرێكی بێ پێچ و پەنای دوو بەیتی پێشووترە، كە بەم شێوەیە دەست پێ دەكات:
ساقی وەرە بە شین و نەدب و واوەی
ئەوا فەرشی حەیاتی خۆم دەكەم تەی
دەزانی خۆ دەچینە جێی غەریبان
بەمەرگی خۆت ئەگەر چاوان سیا كەی!
گلە ناكەم ئەوەندەی دەنكە جۆیێ
ئەگەر كەللەی سەریشم پڕ لە كاكەی
هەموو وەقتم دوعایە: داخۆ كەی بێ
بە تیرێكم شەهیدی كەربەلا كەی
چ خۆشە من وەكو تازی ینۆڕم
ئەتۆش وەك غەزالەی بەڕ هەڕا كەی!
بە حەسرەت عومری من یەكبارە فەوتا
مەگەر عومرێ دووبارەم پێ عەتا كەی
گوتت: (نالی) ئەتۆ بمرە، ئەمن دێم
خودا كەی بێ، خودا كەی بێ، خودا كەی؟!
شەرحی بەیتەكانی ئەم قەسیدەیە خۆی هاواردەكات و چ تەم و غوبارێك لە بەرچاوی سەرنجەدەردا ناهێلێتەوە، مەگەر ئەوەی واتایێكی كورتی بڕێك لە بەیتەكان بخەینە ڕوو_ لەم بارەدا دوور نییە یەكێك لە تەڵەكانی نالی لاقی ئێمەشی نەگەستبێت؟!: بەیتی یەكەم ئاماژەی حاڵەتی گیاندانی شاعیرە كە دەردی دووری و فیراقی یار گەیاندوویەتییە ئەم دۆخە، عاشق لەو وەختی یاسین خوێندنەشدا هەر چاوی لە دەرگایە كە لەگەڵ هانتی یاردا ڕووحیش لە جەستەی ئەم بچێتە دەرەوە، ڕازییە بەوەی مەعشوقی بێ مرووەت كەمێك شین و شەپۆڕی دوای مەرگی بۆ بكا، چۆن ژینی بێ ناز بوو با ئاواش تازیەكەی بێ ناز نەبێ!
دەزانی خۆ دەچینە جێی غەریبان
بەمەرگی خۆت ئەگەر چاوان سیاكەی
الله الله لەم بەیتە، نالی خەمی قسەهاتنەسەر یارەكەیەتی دەڵێ من ئەوا تازە لێ بوومەوەو بەرەو ماڵی غەریبان كە گۆڕستانە دەچم و، لە دونیای فانی خواحافیزی یەكجارەكی دەكەم، تۆ ئەی یار سوێندت دەدەم بەمەرگی خۆت ئەم جارەیان چاوانت مەرێژە با تۆزێ نیشانەی گریان بە چاوتەوە دیار بێ. جگە لەم مانا بەربڵاوە مانای دیكەشی لە منداڵدانیدا هەڵگرتووە: یەك لە واتایانە بەندە بۆی چووم ئەوەیە: ئەی خۆشەویستەكەم تۆ لە هەموو كەس زیاتر من دەناسیت دەزانی مردن و ژیانم بە چییەوە بەندە، بە مەرگی تۆ سوێند دەخۆم توانای بینی تۆم نییە بە چاوی ڕێژراوتەوە_ ئەوەندە نازەنینی ئەگەر بێت و چاوت بڕێژیت ئیتر لە جنسی مرۆ دەچییە دەرەوە و مەگەر فریشتە توانای بینینی تۆی هەبێت ، كە فریشتەش لەم دونیا نابینرێت بۆیە من بارگە و بنە دەپێچمەوە و ڕوو لەو دونیایە دەكەم كە تۆی تێدا دەبینرێت_ ، پاشان باس لە لاڵی عاشق دەكات لەبەرامبەر مەعشوقدا تەنانەت ئەگەر كەللەی سەری_ كە جێگای عەقڵ و ژیرییە_ پڕ لە ( كا) بكرێ، دیاریشە كا خۆراكی گوێدرێژ و ئاژەڵی دیكەی بارەبەرە كە ئەوانیش بێ بەشن لە ژیری، منیش وەك ئەوان بێ دەسەڵات و بێ ئیرادەم لەبەرامبەر تۆدا. بەیتەكانی دواتر ماناكەیان ڕوونترە لەوەی ئێمە شیبكەینەوە، هەتا بەیتی:
بە حەسرەت عومری من یەكبارە فەوتا
مەگەر عومرێ دووبارەم پێ عەتا كەی
( مەلا عبدالكریمی مدرس) بەم شێوەیە لێكدانەوەی بۆ كردووە: ئازیز لە تاو دەردی دووریت عومرم بە جارێ لەناو چوو، مەگەر عومرێكی نوێم پێ ببەخشیتەوە و زیندووم بكەیتەوە، ئەوەش بە وە كە بەوەصڵی خۆتم شاد بكەی..
كۆتا بەیتیش كە فەلسەفەی چاوەڕوانی تێیدا قوڵپ ئەدا، ئاوا ئێژێ:
گوتت: (نالی) ئەتۆ بمرە، ئەمن دێم
خودا كەی بێ، خودا كەی بێ، خودا كەی؟!
چاوەڕوانی بۆخۆی وزە بەخشی مانەوەیە، لەو باوەڕەدام هۆی مانی عاشق هەر ئەو چاوەڕوانی و ئینتزارییەیە، كە بە ئاواتی ساتی ویصاڵی یارەوە دڵی لێ دەدات، نالی زۆر ناوازانە ئەم هەستەی دەردەبڕیووە: تەنانەت ئامادەیە لەگەڵ هاتنی یاردا ئەمیش مەحوو بێتەوە بەمەرجێك ئەو دەركەوێت و، چمكێك لە هەڵاتنی ڕۆژی ڕووی وی بەركەوێت!