نزیکه‌ی پازده‌ ساڵ پێش ئێستا بوو، مامۆستای خۆشه‌ویستم، مامۆستا قانع خورشید له‌ میانه‌ی باسوخواسی پرۆژه‌ی میانڕه‌ویدا، سه‌رله‌ئێوارانێکی دره‌نگ، دوای ته‌واوبوونی ده‌رس و له‌ سه‌روه‌ختی ماڵئاواییدا، وه‌ک هه‌میشه‌ به‌ ده‌م ده‌مه‌ته‌قێی پڕ له‌ جۆش و خرۆش و تامه‌زرۆییه‌وه‌، سه‌ره‌ڕای پێکه‌وه‌بوون پاش سێ کاتژمێر زیاتر، وێنه‌ی عاشقێک وه‌ختێک به‌ دڵی خۆی ناخی خۆییت بۆ ھه‌ڵده‌ڕێژێت و که‌چی هه‌ستی پێویستی هێنده‌ به‌هێزه‌، وه‌ک بڵێیت گڕی تینووێتی له‌ پێشوو زیاتر ته‌نگی پێ هه‌ڵچنیبێت و هێشتا له‌ سه‌ره‌تای قسه‌یدا بێت، ئاوا تاسووقیمان له‌ قسه‌ و باس و پیاسه‌ و ده‌مه‌ته‌قێ و ده‌رس و ده‌ور نه‌ده‌شکا و گشت هه‌لێکمان بۆ پێکه‌وه‌بوون ده‌قۆسته‌وه‌؛ له‌ پڕ نامیلکه‌یه‌کی دا به‌ ده‌ستمه‌وه‌ و ئه‌و ئه‌رکه‌ گرینگه‌ی پێ سپاردم و پێی گوتم: ئیشه‌ڵا ده‌بێت ئه‌م کتێبه‌ بکه‌یته‌ کوردی!

   کاتێک سه‌یری ناونیشانه‌که‌یم کرد، هه‌ر ئه‌وه‌نده‌م له‌ بیره‌ وشه‌ی (النصر=سه‌رکه‌وتن)[1] سه‌رنجی ڕاکێشام و له‌ دڵه‌وه‌ گوتم خوایه‌ تۆ بڵێیت چۆن باسی سه‌رکه‌وتنی کردبێت؟! پرۆژه‌که‌ له‌سه‌ر بنه‌مای میانڕه‌وبوون ڕۆ نرابوو، تاقه‌ که‌سێکیش له‌م سه‌رده‌مه‌دا پێشه‌نگی ئه‌و بواره‌ بێت و نوێنه‌ری هاوسه‌نگی و هاوسانیی گوتاری ئایینی بێت، هه‌زاران جا به‌ر ڕه‌حمه‌تی خودا بکه‌وێت و ئێستای له‌ هه‌موو کاتێک ئارام و خۆشتر بێت، زانای پایه‌به‌رز دکتۆر یووسف قه‌رەزاوی بوو.

   ئێمه‌ قه‌رارمان دابوو، به‌گوێره‌ی توانست زۆربه‌ی کتێبه‌کانی ئه‌و زانا هێژایه‌ بۆ زمانی کوردی وه‌ربگێڕین، بۆیه‌ کتێبی (نه‌وه‌ی سه‌رکه‌وتن)یش که‌ بڕیار وا بوو من ته‌رجوومه‌ی بکه‌م؛ هه‌ر هیی ئه‌و بوو. هه‌ڵه‌ نه‌بم ئه‌و کات هه‌ردوو کتێبی (ئه‌رکی ئه‌مڕۆی گه‌نجی موسوڵمان) له‌ لایه‌ن شڤان ئیبراهیم  و (ئایین له‌ سه‌رده‌می زانستدا) له‌ لایه‌ن موحه‌مه‌د مه‌لا حه‌سه‌نه‌وه‌ وه‌ک ده‌ستپێکی پرۆژه‌ کرابوونه‌ کوردی. له‌ سه‌ره‌تاوه‌ که‌ مامۆستا ئه‌وه‌ی لێ ڕابینیم تا ده‌ست بۆ وه‌رگێڕانی کتێبی زانایه‌کی وا گه‌وره‌ له‌و ته‌مه‌نه‌دا ببه‌م، فره‌ پێی شاگه‌شکه‌ بووم، که‌چی وه‌ک هه‌موو جارێک و بۆ زۆرێک له‌ کاره‌کانی دیکه‌ی ژیانم، ڕاڕایی و بگره‌وبه‌رده‌یه‌کی زۆر ڕووی تێ کردم؛ ئاخر هه‌رچیم ده‌کرد خۆم له‌ ئاست ئه‌وه‌دا نه‌ده‌بینییه‌وه‌.

   یه‌ک دوو جارێک ده‌مویست به‌ مینگه‌مینگ له‌ مامۆستا بگه‌یه‌نم که‌ هێشتا من ده‌ڕۆستی ئه‌و کاره‌ نایه‌م و به‌ یه‌کێکی دیکه‌ی بسپێره‌، که‌چی وه‌ک بڵێیت هه‌ر له‌گه‌ل ئه‌ویشم نییه‌ و به‌ ئاماژه‌ ئه‌وه‌ی پێ ده‌گوتم که‌ ئه‌و قسانه‌م قبووڵ نییه‌ و پێویسته‌ خۆت بده‌یته‌ ژێر ئه‌و به‌رپرسیارێتییه‌؛ هێندێ جاریش به‌وه‌ دڵی ده‌داینه‌وه‌، ئه‌گه‌ر کێمایه‌سییه‌ک له‌ وه‌رگێڕانه‌کانتاندا هه‌بوو، خۆم مشتوماڵیان ده‌ده‌م و هه‌ڵه‌کانیان ڕاست ده‌که‌مه‌وه‌.

   ئه‌و ده‌مه‌ هێشتا نه‌چووبوومه‌ پۆلی شه‌شی ئاماده‌یی و سه‌رم به‌ خوێندنی ئه‌و قۆناغه‌ دژواره‌ قاڵ نه‌بووبوو، بۆیه‌ هه‌وڵم ده‌دا هه‌رچی زووتره‌، ده‌ستوبردێکی تێدا بکه‌م و هه‌رچۆنێک بووه‌ هاوینه‌که‌ی به‌ر له‌ واده‌ی کرانه‌وه‌ی ده‌رگای قوتابخانه‌، وه‌رگێڕانه‌که‌ ته‌واو بکه‌م. وا خه‌ریکه‌ هێدی هێدی ئه‌و سه‌ختییانه‌ دێنه‌وه‌ یادم که‌ له‌ کاتی به‌کوردیکردنی ئه‌و نامیلکه‌یه‌دا ده‌هاتنه‌ ڕێگام، ئاخر یه‌که‌م ئه‌زموونم بوو، هاوزه‌مان کۆمه‌ڵێک ده‌سته‌واژه‌ و باسوخواسی تێدا بوون، پێویستیان به‌ پاشخانێکی مه‌عریفیی فراوان ده‌کرد؛ بۆیه‌ له‌ملا له‌ باوکم ده‌پرسی و له‌ولا حه‌فته‌یه‌ک به‌ دیار په‌ره‌گرافێکه‌وه‌ داده‌نیشتم و ته‌قه‌لای ئه‌وه‌م ده‌کرد هه‌ناسه‌ی نووسه‌ر بۆ نێو دێڕه‌کان هه‌ست پێ بکه‌م و تا ده‌کرێت له‌و ئامانجه‌ نزیکی بخه‌مه‌وه‌ که‌ نووسه‌ر کتێبه‌که‌ی له‌پێناویدا نووسیوه‌.

   سه‌رتان نه‌یه‌شێنم، به‌ ده‌ستوخه‌تێکی ناشیرین و له‌نێو ده‌فته‌رێکدا که‌ که‌س نه‌یده‌زانی کام ڕسته‌‌ کوژێنراوه‌ته‌وه‌ و کامه‌یان ڕاست کراوه‌ته‌وه‌، وه‌رگێڕانی نامیلکه‌که‌م به‌‌ پایان گه‌یاند و دوور نییه‌ بڵێم ته‌نیا خۆم لێی حاڵی ده‌بووم.

   وه‌ختێ ئه‌م دێڕانه‌ ده‌نووسمه‌وه‌، دڵم ده‌خوازێت زیاتر درێژه‌ی بده‌مێ و له‌گه‌ڵ تۆی خوێنه‌ردا هه‌ڵبه‌ز و دابه‌زه‌کانی ئه‌و ساتانه‌ی ته‌مه‌ن و کرژبوون و کرانه‌وه‌ ده‌روونییه‌کانی ئه‌و کاتانه‌ت بۆ بگوێزمه‌وه‌، لێ ده‌زانم به‌ سروشت درێژدادڕم و گه‌ر بوار بۆ پێنووسم وێڵ بکه‌م، به‌ئاسانی نایه‌مه‌وه‌ سه‌ر ڕێگا و خۆم و تۆیش له‌ باسه‌که‌ گوم ده‌که‌م.

   دواتر به‌هۆی زۆربوونی به‌رهه‌مه‌ نووسراو و وه‌رگێڕدراوه‌کانی پرۆژه‌ و سه‌رقاڵی و چوونه‌ زانکۆوه‌، پێداچوونه‌وه‌ و چاپی کتێبه‌که‌ سێ چوار ساڵێک دوا که‌وت، به‌ڵام خێری پێوه‌ بوو؛ ئاخر وه‌ختێ خۆم به‌ر له‌ پێداچوونه‌وه‌که‌ی مامۆستا چاوم پێدا خشانده‌وه‌، دوور نییه‌ له‌ ڕاستییه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بڵێم، دیسانه‌وه‌ سه‌رله‌به‌ریم وه‌رگێڕایه‌وه‌ و ده‌ستێکی باشم تێ خست، ئیدی که‌ مامۆستا بینییه‌وه‌، گوتی: ده‌ستت نه‌ڕزێت، زه‌حمه‌تێکی وای نه‌دام و ئیشه‌ڵا به‌ زووترین کات بۆ چاپی ده‌نێرین. ئه‌و وه‌ختانه‌ قۆناغی سێیه‌می کۆلێژی پزیشکی بووم و ئێستایش که‌ بیر له‌و قۆناغه‌ سه‌خته‌ ده‌که‌مه‌وه‌، مچووڕکه‌ به‌ گیانمدا دێت.

   شێخ قه‌رەزاوی هێنده‌ فراوان له‌ دووتوێی چه‌ند لاپه‌ڕه‌ی نامیلکه‌یه‌کدا ده‌ستی بۆ ئارێشه‌ ڕیشه‌ییه‌کانی موسوڵمانان و وڵاتانی ئیسلامی بردووه‌، وه‌ک هه‌میشه‌ ئینسان ده‌خاته‌ نێو چوارچێوه‌ی سه‌رسووڕمانه‌وه‌؛ یه‌کێک له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئه‌و پیاوه‌ ئه‌وه‌یه‌، له‌ که‌مترین دێڕدا، قووڵترین بابه‌تت، به‌ ئاسانترین شێواز، بۆ ده‌خاته‌ ڕوو.

   وه‌ختێ هاوڕێکه‌ی به‌وپه‌ڕی‌ هه‌ناسه‌ساردی و بێزاری و دۆشداماوییه‌وه‌، ئازاری سته‌مه‌کانی قه‌واره‌ی زایۆنیزم و کوشتوبڕه‌کانی وڵاتانی موسوڵمان و قڕکردنی خه‌ڵکه‌ بێنازه‌که‌ی صه‌برا و شاتێلای بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌ و له‌ژێر باری ئه‌و تاریکی و سته‌م و ته‌نگژه‌یه‌دا به‌ر‌چاوی ڕه‌ش داگه‌ڕاوه‌ و خه‌ریکه‌ نه‌توانێت وێنه‌ گه‌وره‌که‌ ببینێت؛ شێخ قه‌رەزاوی له‌ لووتکه‌ی ڕوانگه‌یه‌کی فراوانه‌وه‌،‌ وێنه‌ گه‌وره‌که‌ی ئه‌م شه‌ڕ و ته‌نگانه‌یه‌ی بیر ده‌خاته‌وه‌ و به‌ وردی په‌نجه‌ له‌سه‌ر زۆربه‌ی برینه‌ ڕیشه‌ییه‌کانی ئوممه‌ت داده‌نێت و به‌ ڕاشکاوییه‌وه‌ چاره‌سه‌ره‌کانیشی پێشکه‌ش ده‌کات.

   کاتێک ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ی قه‌رەزاویم له‌و دێڕانه‌دا بینی، هێنده‌ی دی مه‌زنیی ئه‌و که‌ڵه‌زانایه‌م بۆ ده‌رکه‌وت و هه‌ستم به‌ جیاوازییه‌که‌ی له‌گه‌ل ئه‌وانی تردا ده‌کرد؛ ئاخر ڕێک ئه‌و هه‌ناسه‌یه‌ی په‌یامبه‌ری خودام بیر که‌وته‌وه‌ کاتێک له‌ جه‌نگی (ئه‌حزاب)دا موسوڵمانان له‌ ڕاست و چه‌پ و ژێر و ژووره‌وه‌ ته‌وق درابوون و جگه‌ له‌ به‌زه‌یی خودا، هیوایه‌ک بۆ قوتاربوونیان له‌ پیلانی پاکتاوکردنی یه‌کجاره‌کییان نه‌مابووه‌وه‌، که‌چی په‌یامبه‌ری خۆشه‌ویست له‌ ترۆپکی ئومێد و لووتکه‌ی تێکۆشان و بڵندایی بینینی ئه‌ودیوی ڕووداوه‌ هه‌نووکه‌ییه‌کاندا، وێنه‌ی سه‌رکه‌وتنی زۆر له‌وه‌ گه‌وره‌تری پێشانی هاوه‌ڵانی ده‌دا‌ و به‌ وشه‌ی جوان و قووڵ و مانابه‌خش، بۆ پشت په‌رده‌ی پێشهاته‌کان ده‌یگواستنه‌وه‌.

   بینینی ئه‌ودیوی ته‌نگانه‌کان و وننه‌بوون له‌نێو ڕووداوه‌کاندا، دونیابینییه‌کی به‌رین و ناخێکی به‌هێز و مه‌عریفه‌یه‌کی قووڵی پێویسته‌.

   عه‌بدولموته‌ڵیب عه‌لائودین، به‌م دواییانه‌ و پاش کۆچی یه‌کجاره‌کیی شێخ قه‌رەزاوی، بابه‌تێکی له‌باره‌ی ئه‌و کتێبی (نه‌وه‌ی سه‌رکه‌وتن)ه‌وه‌ له‌ سایتی (الجزیرة) نووسیوه‌ و به‌م دێڕانه‌ ده‌ست پێ ده‌کات: "ڕه‌حمه‌تی خودا له‌ شێخ یووسف قه‌رەزاوی بێت، له‌و واقیعه‌ پڕ له‌ ئازار و تاریکییه‌ی موسوڵماناندا، وه‌ڵامێکی دیکه‌ی سه‌باره‌ت به‌ سکاڵانامه‌ی دۆسته‌که‌ی شک نه‌برد، جگه‌ له‌وه‌ی ئه‌ودیوی ڕووداوه‌کان ببینێت و موژده‌کانی هه‌ڵهاتنی ڕۆشنایی به‌ره‌به‌یان به‌ ئێمه‌یش پێشان بدات؛ ئه‌و وه‌خته‌ی دۆخی ئوممه‌ت له‌ لاوازییه‌وه‌ بۆ به‌هێزی و له‌ ڕیسواییه‌وه‌ بۆ شکۆمه‌ندی ئاڵشت ده‌بێت و ئاڵاکانی سه‌رکه‌وتن، ئاسه‌واره‌کانی شکست ده‌سڕنه‌وه‌."[2] 

   هه‌ستی گشتیبوون و ئوممه‌تیبوونی قه‌رەزاوی، ته‌واوی سنووره‌کانی تێپه‌ڕاندووه‌ و ئه‌و پیاوه‌ هه‌رده‌م له‌ سۆنگه‌ی بینینی زامه‌کانی موسوڵمانانه‌وه،‌ ‌بست به‌ بستی جیهان به‌سه‌ر ده‌کاته‌وه‌ و ده‌دوێت و ده‌نووسێت.

   ته‌واوی ئه‌و ئارێشانه‌ی شێخ قه‌رەزاوی له‌و کتێبه‌دا ئاماژه‌ی پێ کردوون، تا ئه‌مڕۆیش موسوڵمانان به‌ ده‌ستیانه‌وه‌ ده‌ناڵێنن. بۆ نموونه‌: یه‌کێک له‌و ده‌ردانه‌ی هه‌ر له‌ دوای جه‌نگه‌ جیهانییه‌کانی یه‌که‌م و دووه‌مه‌وه‌ پێیەوه‌ گیرۆده‌ین، کلکبوونی ڕۆژاوا و ئه‌ڵقه‌له‌گوێبوونی ده‌سه‌ڵاتدارانی وڵاتانی موسوڵمانانه‌. ئه‌و ده‌سه‌ڵاتدارانه‌ی به‌ ڕووحێکی ته‌واو ڕووخاو و ناخێکی هیچه‌وه‌، به‌بێ پرسی دوژمنان ته‌نانه‌ت ده‌ست به‌ ئاویشدا ناکه‌ن؛ ئاخر ژیان و مردن، سه‌رکه‌وتن و دواکه‌وتن، جوانی و ناشیرینی، خراپ و باشیان به‌ ڕۆژاواوه‌ به‌ستووه‌ته‌وه‌‌ و خه‌ڵکه‌که‌ی خۆیان وه‌ک مشکی تاقیگه‌ بۆ جێبه‌جێکردنی ئه‌جێنداکانی ئه‌وان ته‌ماشا ده‌که‌ن.

   عه‌لی عیزه‌ت بیگۆڤیچ، خودا لێی خۆش بێت، له‌ کتێبی (عوائق النهضة الإسلامیة)دا ده‌ڵێت: "دوو هۆکاری سه‌ره‌کی له‌ دوای جه‌نگه‌ جیهانییه‌کانه‌وه‌ مایه‌ی شکستی وڵاتانی موسوڵمانانن و ڕێگا له‌ به‌رده‌م هه‌ڵسانه‌وه‌یدا ده‌گرن، یه‌که‌میان ئه‌و چینه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانن که‌ به‌ هه‌ناسه‌ی ڕۆژاواوه‌ له‌ خۆیان و خه‌ڵکه‌که‌یان ده‌ڕوانن و به‌ ڕووحێکی داله‌نگاوی قه‌زه‌مه‌وه‌‌ مامه‌ڵه‌ ده‌که‌ن. دووه‌م هۆکاریشیان ئه‌وه‌یه‌، به‌رده‌وام ئه‌و چینه‌‌ ده‌سته‌بژێره‌ خوێنه‌واره‌‌ی که‌ تا سه‌ر ئێسقان سه‌رسامی ڕۆژاوایه‌، له‌ ڕێگای سیستمی خوێندنی پیاده‌کراوه‌وه‌ له‌ هه‌ڵکشان و زیادبووندان. هاوزه‌مان به‌م سیستمی خوێندنه‌یان که بریتییه‌ لە سڕینه‌وه‌ی خود، خه‌ڵکه‌که‌یان خستووه‌ته‌ نێو بازنه‌یه‌کی داخراوه‌وه‌؛ ئاخر کاتێک خه‌ڵکی ده‌یه‌وێت کێشه‌کان ده‌رک بکات و بیانبینێت، پێویسته‌ له‌سه‌ری فێر ببێت و بخوێنێت، ئێ وه‌ختێ خوێندی و خزایه‌ نێو ئه‌و سیستمه‌ی بۆی دیاری کراوه‌، ئیدی کێشه‌که‌ نابینێت؛ یاخود به‌ شێوه‌یه‌ک ده‌یبینێت، پێچه‌وانه‌ی حه‌قیقه‌ته‌. وه‌ک بڵێیت دۆخه‌که‌ هه‌ر به‌م له‌ونه‌ به‌رده‌وامی په‌یدا بکات و ئاسۆیه‌ک بۆ کۆتاییهاتن به‌م ته‌نگانه‌یه‌ دیار نه‌بێت."[3]

   ئه‌مە یه‌کێکه‌ له‌و ئارێشانه‌ی، پێویسته‌ لای لێ بکرێته‌وه‌ و به‌ شێوه‌یه‌کی هاوسه‌نگ، مامه‌ڵه‌یه‌کی دروست له‌گه‌ڵ فه‌رهه‌نگی ئه‌وانی تردا بکرێت، به‌ شێوه‌یه‌ک نه‌ خۆت بسڕیته‌وه و خۆتت پێ هیچ بێت،‌ نه‌ قاپییه‌که‌یش به‌ ڕووی ئه‌وانی دیکه‌دا دابخه‌یت و وێنه‌ی وشترمل سه‌ر به‌ ناخی زه‌ویدا بکه‌یت.

   کتێبه‌که‌ لێوانلێوه‌ له‌ قسه‌ی پێویست و ڕێچاره‌ی گرینگ، قه‌باره‌که‌یشی هێنده‌ گه‌وره‌ نییه‌ تاکو به‌ر له‌ خوێندنه‌وه‌ی لێی بترسیت، ئێسکی سووکه‌ و پیاوی خۆی هه‌بێت، به‌ یه‌ک دانیشتن، له‌وسه‌ریه‌وه‌ ده‌رده‌چێت.

هیوادارم خودا لێمانی قبووڵ کردبێت و له‌ هه‌ڵه‌ و په‌ڵه‌ و که‌موکوڕییه‌کانمان ببوورێت. ئه‌گه‌ر دووباره‌ چاپ بکرێته‌وه‌، هێنده‌ی جاری دووه‌م ده‌ستکاری ده‌که‌مه‌وه‌ و دونیایه‌ک دێڕ و هه‌ڵه‌ی ڕێنووسی له‌ خۆ گرتووه‌، که‌ به‌ دڵی خۆم نین و خودا فرسه‌ت ببه‌خشێت، چاکیان ده‌که‌م.   ‌

[1] كتێبه‌كه‌ی خۆی به‌ شێوه‌ی وتارێك بووه‌ و دواتر نووسراوه‌ته‌وه‌ و له‌ شێوه‌ی كتێبدا بڵاو كراوه‌ته‌وه‌. به‌ ناونیشانی (جیل النصر المنشود) له‌ چاپ دراوه‌ و له‌ وه‌رگێڕانه‌ كوردییه‌كه‌ی ناوی كتێبه‌كه‌دا كورتبڕی به‌ خه‌رج دراوه‌ و له‌بری ئه‌وه‌ی بنووسرێت: (نه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتنی چاوه‌ڕوانكراو یان خوازراو)، هه‌ر نووسراوه‌ (نه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتن).

[2] هل قرأت كتاب "جيل النصر المنشود"؟ | الجزيرة نت.

https://www.aljazeera.net/blogs/2022/10/31/%D9%86%D8%A7%D

[3] عه‌لی عیزه‌ت بیگۆڤیچ، عوائق النهضة الإسلامیهة، ص: 154. ئه‌و دێڕانه‌یم به‌ ده‌ستكارییه‌وه‌ وه‌رگێڕاون و زیاتر مه‌به‌سته‌كه‌یم تێدا گه‌یاندوون.