ئاڤار قەرەداخی

بەشی یەکەم

کتێبی ئایین و کێشەکان لە ساڵی (2018)دا چاپ کراوە، کتێبی ژمارە (23)ی ھەژانە، لە دووتوێی (186) لاپەڕەدا. کتێبەکە زۆر بابەت لە خۆی دەگرێت وەك بابەتەکانی پەیوەست بە خوداوە، بابەتەکانی پەیوەست بە پەیام و پەیامبەرەوە، بابەتەکانی دادپەروەری و کێشەی ژن... کە نووسەر ھەوڵی داوە لە ڕوانگەی خۆیەوە، چارەسەرێکی گونجاو و دوور لە پینەوپەڕۆیان بۆ بکات، ئێمەیش لە سێ تەوەرەدا خوێندنەوەی بۆ دەکەین و، تێبینییەکانی خۆمانی لەبارەوە دەخەینە ڕوو.

تەوەرەی یەکەم
پرسی خودا و کتێبی ئایین و کێشەکان.

نووسەر دەڵێت: (لە ڕابردوودا سێ بەڵگە پێشکەش دەکران بۆ سەلماندنی بوونی خودا، بەڵگەی گەردوونناسی کە ھەموو شتێک لە دەرئەنجامدا ھۆکارێکی ھەیە، ئەویش ھۆیەکی تری ھەیە ھەتا دەگاتە خودا، کە ھۆکاری ھەموو ھۆکارەکانە کە لەلای فەیلەسووفەکان بە بەڵگەی (علە-معلول) ناو دەبرێت.
بەڵام دوای خوێندنەوە و توێژینەوە، بۆم دەرکەوت کە بونیادی ئەم بەڵگەیە لاوازە، چونکە ناکرێت شتەکان بەزنجیرەیی بۆ خودا بگەڕێنەوە، بەتایبەت لەسەردەمی کانتدا ھەموو ئەوەی لەسەر ئەمە بونیاد نرابوو، ھەمووی ڕووخا.
بەڵگەی ئامانجناسی کە ئەم بوونە ئامانجێک لە درووستبوونیدا ھەیە، مادام ئامانجیش ھەیە کەواتە دەبێت کەسێکیش ھەبێت ئەو ئامانجەی بۆ دانابێت، چۆنیش دەزانین ئامانجی ھەیە، چونکە سیستەمێکی تێدایە، زانا ئەزموونگەراکان زۆر ئیشیان لەسەر ئەم بابەتە کردووە، بەڵام بۆم ڕوون بوویەوە ئەگەر ڕای ئەمانەیش ڕاست بێت و سیستەمێک ھەبێت، ئەوا تەنھا داھێنەرێک دەسەلمێنێت نەك خودایەك، داھێنەر و خودا دوو شتی لە یەك جیاوازن.
بەڵگەیەکی تر کە بەناوبانگە و فەیلەسووفە مەسیحییەکان جەختیان لەسەر کردووەتەوە بە ناوی بەڵگەی بوونناسی، کە ئانسلم دای ھێناوە و دەڵێت: ئەگەر من ھەبوویەک وێنا بکەم و ھیچ لەو کامڵتر نەبێت، ئەوا دەبێت ئەو ھەبووە لە دەرەوەی منیش بوونی ھەبێت، چونکە ئەگەر لە دەرەوەی من بوونی نەبێت، کەواتە کامڵ نییە.) (ئایین و کێشەکان، ل 10–11)
نووسەر ھەموو بەڵگە دەرەکییەکان بە لاواز دەزانێت و، پێی وایە ناتوانین بەو بەڵگانە بوونی خودا بسەلمێنین، ھەرچەندە ڕەخنەگەلێکی وەھای نەھێناون، کە لەو بەڵگانە گیرا بن، جگە لەوەی بەشێکی زۆری پێداھەڵدان و دووبارەکردنەوەی وتەکانە، نەوەک بەڵگەکاری کردبێت، زیاتر بە وتەیەك دەیەوێت لاوازیی بەڵگەکانمان پێ نیشان بدات، بۆ نموونە دەڵێت: شەڕ بەڵگەی ناسیستەمیی ئەم بوونەیە، خەڵکی بۆ لە برسا دەمرن و، نەخۆشی لە ناویاندا بڵاو دەبێتەوە؟ بۆچی مرۆڤەکان یەکتر لەناو دەبەن؟ (ل-10)
لە لاپەڕە (21)دا دەڵێت: چەندەھا میلیۆن دۆلار خەرج کراوە، بە دەیان کتێب نووسراون لەسەر سەلماندنی بەڵگەکانی بوونی خودا، کەچی ئێستا مرۆڤێکی عاقڵ تەنھا بە وردبوونەوە لێیان تێ دەگات چەندە لاواز و پووچن!
بە دوایشیدا وتەیەکی ئۆنا مۆنۆ دەھێنێتەوە، کە دەڵێت: من دەپرسم ئایا خودا دەیتوانی، بە ناسیستەمی، دونیا درووست بکات؟ ئەگەر وەڵامتان بەڵێ بێت، ئەوا بەڵگەی ئێوە ھەڵدەوەشێتەوە، ئەگەر نەخێریش بێت کەواتە خودا بێتوانایە و شایستە بە خودایەتی نییە.
لە لاپەڕە (27)دا دەڵێت: بە ھاتنی کانت و ھیوم ئەم بەڵگە دەرەکییانە ڕووخان، کانت شۆڕشێکی گەورەی فیکریی بەرپا کرد، دەڵێت (واتە کانت دەڵێت) ئەو کودەتایەی بەسەر بەتلیمۆسدا کرا، منیش لە بواری فەلسەفەدا کردوومە. ھەر ئەمەیش وای کرد بە باوکی فەلسەفەی نوێ دابنرێت. پێش کانت یەکێک لەوانەی زۆر درکی بەکەموکورتیی بەڵگە دەرەکییەکان کردبوو ھیوم بوو. ئەم بەڵگانە پشت بە بەڵگەنەویستەکان دەبەستن، ئەم بەڵگەنەویستانەیش ھەموویان بەڵگەنەویستی حەتمی نین، بەڵکوو ئەگەری ھەیە وابێت و ئەگەری ھەیە وا نەبێت.
نووسەر ھێندە گرنگیی داوە بە لاواندنەوە و ستایشی کانت، ھێندە نەھاتووە بۆچوونەکانی بخاتە ڕوو، بۆ نموونە باسی کانت دەکات کە زانای فیزیا بووە، پێش ئەوەی ببێت بە فەیلەسووف، کە ھەمووی پێداھەڵدان و وسفە نەک ڕەخنەگرتن لە بەڵگە دەرەکییەکان، ئەمەیش ونکردنی خوێنەرە. لە لاپەڕەکانی دواتردا چەندین جار ئەم بابەتە دووبارە دەکاتەوە (لەدوای کانتەوە بڕوا بەبەڵگە دەرەکییەکان کز بوو، یان تا پێش کانت فەیلەسووفەکان بڕوایان بە بەڵگە، ھەتا کانت.)
ئەو دێڕانە کە نووسەر زۆریان دووبارە دەکاتەوە، لەگەڵ چەندین چیرۆک کە ھیچ پەیوەندییەکیان بەبابەتەکەوە نییە و، بەڵگە نیین بەڵکوو وەسفن بۆ کانت. بۆ نموونە لە لاپەڕە (35)دا، نووسەر دەڵێت: کانت گەورەترین فەیلەسووفی سەردەمی نوێیە، دوو تایبەتمەندی لە کانتدا ھەن:
یەکەم: ھەموو داھێنانەکانی لەدوای شەستساڵییەوە بوون.
دووەم: کەسێکی زۆر ورد بووە، خەڵکی شارۆچکەکە وەك کاتژمێر بەکاریان ھێناوە. پیاسەیەکی ئێوارانی ھەبووە، ئەو کاتەی کانت دەر چووەتە دەرەوە، خەڵک بینیویانە و بۆیان دەرکەوتووە کە کاتژمێر چواری پاشنیوەڕۆیە.
ئەم بەسەرھاتە لە لاپەڕەی (28)دا ھێناویەتی، بە ھەمان شێوە، لە لاپەڕە (34)دا، نووسەر دەڵێت: کانت ڕێگەیەکی تری دۆزییەوە بۆ ئەم بابەتە، وتی: ھەموو ئەوەی ئەوان پشتی پێ دەبەستن یان بەڵگەی بەدواییەکداھاتنە، کە ناکرێت بەڵگەی زنجیرەیی بەردەوام بێت، لە سەردەمەکانی پێشودا دەیانوت زنجیرە مەحاڵە ناکرێت وا بێت، بەڵام کانت وتی مەحاڵ نییە، ھەروەھا بەڵگەی ھۆ و دەرئەنجام، کە شتێک ھۆکاری شتێکی ترە، ھیوم و کانت سەلماندیان مەرج نییە ھەر شتێک ھۆکار بوو، ئیتر دەرئەنجامیشی ھەبێت، نموونەیەکی سادە ئەویش ئەوەیە ئاگر ھەیە، بەڵام حەزرەتی ئیبراھیم ناسووتێنێت، کانت وتی: ھەموو ئەوەی ئێوە وا دەزانن لە دەرەوەیە و، ڕێسای بوونە لە بنەڕەتدا لەناو زەینی ئێمەدایە، ئەوا ئێمەین بوون پۆلێنبەندی دەکەین و، ھۆ و دەرئەنجامی دیاری دەکەین، دەی خەینە ناو کات و شوێنەوە، ئەوە عەقڵە بوونمان بۆ پۆلێن دەکات ھەتا بیناسین، ئەگینا لە ڕاستیدا وا نییە، ئەوە زەینی ئێمەیە دەڵێت دوو دژ پێکەوە کۆ نابنەوە.
کانت باوەڕی وایە، زەینی ئێمەیش بۆ ئەوەی لە واقیع تێ بگات، لە شێوەی تاقیگەیەکدایە، کۆمەڵێک شتی تێدایە دەبێت بە پێشگریمانە دایان بنێین، دواتر لە واقیعدا لێی دەگەین، بۆ نموونە کات خۆی بۆ خۆی بوونی نییە، بەڵکوو لەناو زەینی ئێمەدا بوونی ھەیە. تەنانەت خودایش لای کانت، یەکێک لەو پێشگریمانانەیە کە ئەگەر ئێمە پێشگریمانەی نەکەین، بوونی نییە، ئەمە کودەتایەکی گەورە بوو کە کانت ئەنجامی دا، بەسەر فکری مرۆڤایەتی، فەلسەفە، فەلسەفەی دین و بەڵگە ئایینییەکانیشدا.

ئەو بەڵگانەی پێشوو، ھەرچەندە ھێشتا خەڵکانێک ھەن بەرگرییان لێ بکەن، بەڵام فەیلەسووفە گەورەکان زۆر جار گاڵتەیان بەم بەڵگانە کردووە، ڤۆڵتێر یەکێک لەو کەسانە بوو، کە گاڵتەی بەو فەیلەسووفانە دەھات، کە ئەم بەڵگانەیان پێشکەش دەکردن.
نووسەر لەلاپەڕە (38)دا، دەڵێت: لێرەدایە قوتابخانەی نوێ لە فیکردا درووست دەبێت، وەک دیاردەناسی "فینۆمینۆلۆجیا" خاڵی ئەم قوتابخانەیە لە کانتەوە دەست پێ دەکات، شتێک کە زۆر گرنگە ئەویش ئەوەیە، حەقیقەت خۆی بۆ خۆی گرنگ نییە، بەڵکوو حەقیقەت چۆن بۆ من دەر دەکەوێت گرنگە، خودا ھەیە یان نییە لە واقیعدا گرنگ نییە، دەرکەوتەی خودا بۆ من گرنگە!
لە لاپەڕەی (39)دا دەڵێت: بابەتی بوون و نەبوونی خودا بەم شێوەیەیە، خودا ھەیە یان نییە لە ڕووی زانستەوە گرنگ نییە، بەڵکوو ئەوەیە کە دەبێت بەڵگەی بۆ بھێنینەوە و، دوای نەخەین، بەبێ ئەوە ژیانمان واتای نابێت، مەبەست تەنھا بەڵگەکە نییە، بەڵکوو پێویستیی بەڵگەکانە بۆ ئێمە.