تەوەرەی دووەم
پرسی ئایین و کتێبی ئایین و کێشەکان.
بۆ چارەسەرکردنی ئەو پرسانەی بۆ ئایین دێنە پێش، بەتایبەتی ئەو پرسانەی پەیوەستن بەمڕۆوە و، گفتوگۆی زۆریان لەسەر کراوە، وەک پرسی ژن و دادپەروەری و کۆیلایەتی... نووسەر لەسەر بنەمای جیاکردنەوەی دەقی ئایینی بۆ دوو سەردەم یان بۆ دوو جیھان، ھەوڵی داوە کێشەکان یەکلایی بکاتەوە.
جیھانی یەکەم: سەردەمی دابەزینی پێغەمبەرە، کولتوور و دابونەریت و مامەڵە و تێگەییشتنی عەرەبە لە ژیان، لەم جیھانەدا کاتێک وەحی دێت بە زمانی عەرەبی، تەنھا وشە نەبووە بەڵکوو دیوی ڕۆحی و فیکری و مەعنەویی ئەوانیش بووە، ئەمە مامەڵەیەکی قووڵترە لە وشە و دەربڕینی دەرەکی، کاتێك وەحی دابەزیوە حسابی بۆ جیھابەکەی ئەوانیش کردووە، ئیدی دیوی ڕۆحییە قووڵەکەی ئەوان بێت، یان دیوی زمانی دەرەکیی ئەوان بێت، یان دیوی کولتوورییان بێت.
جیھانی دووەم: ئەو جیھانە وەحییە بۆ ھەموو سەردەمەکانە، کاتێک خودا بە پێغەمبەری فەرموو، تۆ بۆ ھەموو خەڵک نێردراویت، دەبێت حسابی بۆ بەدەر لە جیھانەکەی ئەوانیش کردبێت، واتە جیھانێک بۆ ھەموو سەردەمەکانە. (ئایین و کێشەکان، ل 102–103)
لەژێر چەتری ئەم دابەشکارییەدا، نووسەر ھەنگاوەکانی ھەڵدەگرێت، دوو پێشگریمانە دەخاتە ڕوو:
یەکەم: مافی مرۆڤ.
دووەم: پلۆرالیزمی ئایینی.
بابەتی پلۆرالیزم لە جیھانی ئیسلامیدا، عەبدولکەریم سروش زۆر بەرگریی لێ دەکات و، لەوبارەیەوە نووسینی ھەیە، لە جیھانیشدا جان ھیک بەناوبانگە بە تەرحی ئەو بابەتە، سروش لە پێناسەی (پلۆرالیزم)دا دەڵێت: بریتییە لە بەڕەسمیەت ناسینی فرەیی و جۆراوجۆری و جیاوازی و لەناونەچوون و نەتوانەوە و نەگونجانی پێوانەی ئەم، لەسەر ئەوی تری کولتووری و ئایینەکان، زمانەکان، ئەزموونەکانی مرۆڤ و فەتوادان و، ھەبوونی وێنەی گوڵستانێکی پڕ لە گوڵ و بۆنخۆش، لە بیری مرۆڤدا بۆ جیھانی مرۆڤەکان. (ڕێگە ڕاستەکان، ل 13)
بە بۆچوونی سروش ئایینەکان گەیشتوونەتە ھاوتابوونی بەڵگە و کەسیان ناتوانن خۆیان بسەلمێنن، سروش دەڵێت: ھەندێک گەییشتوونەتە ئەو ڕایەی، کە ئیشی ئاقڵەکانی جیھان لە باسی ئاییندا گەیشتووەتە ھاوشانبوونی بەڵگەکان، ئەمەیش خۆی بۆ خۆی بریتییە لە بۆچوونێک، ھەمان بۆچوونی کانتی فەیلەسووفیشە، کە لە میتافیزیکدا پێی گەییشتووە. ھاوشانبوونی بەڵگەکان مانای چییە، واتە بەڵگەی ھەردوو لا ھێزێکی یەکسانیان ھەیە، بە جۆرێک کە ھیچ لایەك ناتوانێت، بەسەر ئەوی تردا زاڵ ببێت و، لە گۆڕەپانەکەدا بیکاتە دەرەوە. بۆچوونەکەی کانت لە باسی کۆن و نوێی جیھاندایە، ئەو دەیگوت تا ڕۆژی قیامەتیش، حوکەما و فەیلەسووفانی میتافیزیک لەبارەی کۆن و نوێی جیھانەوە باس بکەن، ھیچ کامیان بەسەر ئەوی دیکەدا زاڵ نابێت، واتە ناتوانێت لەسەدا سەد بیسەلمێنێت کە جیھان کۆنە، یان نوێیە، سەرەتایەکی ھەیە یان نییەتی. کاری ئەم کەسە گەیشتووەتە ھاوشانبوونی بەڵگەکان، لە بوون و نەبوونی بەش و بابەتەکانی تری میتافیزیکیشدا، بابەتەکە بەم جۆرەیە، لە نووسراوەکانی کانتدا ھاتووە، یەکێک لە خاڵە بنەڕەتییەکان، کە کانت باوەڕی پێی ھەبووە– لێرەدا من (واتە سروش) بۆچونێکم نییە لە باسی بۆچوونەکانی کانتەوە– کانت پێی وابوو، کە نھێنی میتافیزیستەکان، کە کەسیان بەسەر ئەوی دیکەدا زاڵ نەبوون، ھۆکارەکەی ئەو ھەڵەیەیە کە لە کاری ئەقڵدا ھەیە، واتە کاتێك ئەقڵ پێی دەخاتە شوێنێک، کە نەدەبوو لەوێ بووایە ھەر بۆیە ناتوانێت ھیچ شتێک لەسەدا سەد بسەلمێنێت، بۆیە ھەر بۆچوونێک بەرانبەر دەبێت لەگەڵ بۆچوونی بەرانبەر، واتە دەگەنە ھاوشانبوونی بەڵگەکان. (ڕێگا ڕاستەکان، ل 115-116 )
ھەروەھا دەڵێت: بەم شێوەیە تیۆرەکەمان لە باسی ئەقڵانییەتدا، دەمانگەیەنێتە ئەوەی، کە گوایە ئایین وەک لاستیکی ئۆتۆمبێل وایە، کاتێک ئەقڵ پێ دەخاتە سنوورەکەیەوە، پەنچەر دەبێت و دەوەستێت و، تووشی ھاوشانبوونی بەڵگەکان دەبێت، واتە ھەمان بۆچوونی کانت لەمیتافیزیکدا. ئەمە ڕاڤەیەکی گونجاوە لە پلۆرالیزمی کرداریدا، کە لە جیھانی ئایینەکاندا ڕووی داوە. (ڕێگا ڕاستەکان، ل 119)
لەبارەی تەفسیری ئایینیشەوە دەڵێت: ئەوەیشمان لە یاد نەچێت، کە لەپلۆرالیزمی تێگەییشتنی دەقەکان، ئەو مانا ڕووناکەی کە ھەیانە، لەوەدایە کە لە ئاییندا ھیچ ڕاڤەیەکی فەڕمیمان نییە. ( ڕێگا ڕاستەکان، ل19)

سروش دەڵێت: بە چ شێوەیەک بڕوا بکرێت، کە پاش ئەوەی پێغەمبەری ئیسلام، کەوتە سەر جێگەی مەرگ و لە دونیا دەرچوو، ئایینەکەیان دەستکاری نەکردبێت، ھەموو ماندووبوونەکانی پێغەمبەریان بە با نەدابێت؟ (ڕێگا ڕاستەکان، ل 53)
ھەروەھا دەڵێت: نەك تەنیا لە تێگەییشتنی ئایینیدا کەموکورتی ھەیە، بەڵکوو لە خودی ئایینەکەیشدا و، بە ناوی پێغەمبەران و پێشەوایانی ئایینییشەوە ساختەکارییەکی زۆر لە ئاییندا کراوە، بووەتە ھۆی ناڕەحەتی و سەختی بۆ زانایانی ئایینی، لە بواری جیاکردنەوەی ڕاست لە ناڕاست، ئەوەی بە دەستی ئێمە گەییشتووە، کەمێکە لە قورئان و سوننەت، نەك ھەمووی. (ڕێگا ڕاستەکان، ل 58)
ھەروەھا دەڵێت: ھەندێك لە زانایانی شیعە، وەك (علی بن ابراھیم قمی و تقیە الاسلام کلینی و محدث نوری) باوەڕیان بە دەستکاریکردنی قورئان لەلایەن بێباوەڕانەوە ھەبووە، بوونی گۆڕان و کەموکورتییان لە قورئاندا، بە شتێکی سروشتی زانیوە، ئایا ئەمە ئەوە دەرناخات، ئەگەر لە دیدێکی مەعریفەناسانەی پلەدووەوە سەیری ئایین بکەین، ڕووبەری کارتێکردنی مرۆڤ بۆ ئایین زۆر فراوان دەبێت، (بە لایەنی کەمەوە بە گومانی ئەو حەدیسزانانە) ئایا بوون و خوێندنەوەی قورئانێکی دەستکاریکراو، لەگەڵ دینداری و موسوڵمانیەتیدا گونجاو نییە؟ ئایا ئەگەر ژیانی پێغەمبەری مەزن درێژتر بووایە، ئەو ھەموو ڕووداوە مێژوویی و گرنگانەی کە لە درێژاییی تەمەنیدا ڕوویان بدایە، قەبارەی قورئان زۆر زیاتر و گەورەتر نەدەبوو؟ لە ئێستادا کە ھەموو کتێبە گەورەکەی موسوڵمانان نەدەبووە بابەتانێکی گرنگ و ڕۆشنکەرەوەی زیاتر؟ مەگەر قورئان شانبەشان و ھەنگاوبەھەنگاو لەگەڵ ڕووداو و پێشھاتە مێژووییەکاندا نەدەڕۆیشت و گەشەی نەدەکرد؟ ئەمانە ھەموو نیشاندەری ئەوەن، کە ئایین کاتێک دەچێتە ناو مێژووەوە، تا چ ئەندازەیەک دەبێتە ئایینێکی مێژوویی و مرۆڤی، تا چ ئەندازەیەکیش دەکەوێتە ژێر کاریگەریی فیکری و کرداریی مرۆڤەکانەوە، چ پەردە و گەرد و تۆزێکی بەسەرەوە دەنیشێتەوە، چ جۆرە پارچەیەکی دەخرێتە سەر، یان چ پارچەگەلێکی لێ دەکرێنەوە، ئەوەیشی دەمێنێتەوە بە لایەنی کەمەوە، پێویستیی مەعنەویی ڕێنماییکارییە، کە دەبەخشرێتە مرۆڤەکان. ھەر ئەمەیش مانای وردی (تەنزیل)ە کە لە قورئاندا ئاماژەی پێ کراوە، کە چارەنووسی ھەر ئایینێک و ھەر مەزھەبێکە، بەڵکوو چارەنووسی ھەموو بوونەوەرێکە، کە پێی بخاتە وێرانەی مێژووی سروشتەوە، بەرگی ماددییەت و مرۆڤییەت لەبەر بکات. سەپاندنی زمانی نەتەوەی (عەرەب، عیبری و یۆنانی) بۆ سەر ئایین، یەکەمین ئاشکراترین سەپاندن و (تەنزیل)ی زۆرەملێیە بۆ سەر ئایین... وەھا ئایینێکیش نە دەتوانین بارێکی قورسی بخەینە سەر و، نە دەیشتوانین بە ناویەوە بەڵێن بدەین، نە بە ناویشیەوە کارێکی زۆر بکەین. (ڕێگا ڕاستەکان، ل 59 ک–61)
دەتوانین لە ئەنجامی وردبوونەوە لەو پەرەگرافانە و، تەواوی کتێبی ڕێگا ڕاستەکان و کتێبی ئایین و کێشەکان، چەند خالێکی جەوھەری لە ھزری سروش دەربھێنین، کە کاریگەریی زۆریان لەسەر نووسەری ئایین و کێشەکان ھەبووە و، لەسەر ئەو بنەمایانە ھزری خۆی خستووەتە ڕوو، ئەوانیش:
1– ھاوتابوونی بەڵگەکان:عەقڵ و بەڵگە عەقڵییەکان ناتوانن بابەتەکان یەکلا بکەنەوە، بەتایبەت بابەتەکانی پەیوست بە ئایینەوە.
2– کولتوور: کولتوور و دابونەریت و زمانی جیاواز، کارتێکەری کاران لەسەر بیروباوەڕ و بەڵگەسازییەکان.
3– کەرتبوونی حەقیقەت: حەقیقەت پارچەپارچەیە و نایشتوانین فەزڵی لایەك بدەین بەسەر لایەکی تردا، وەک دەڵێت (خودا بۆ ھەر کەسێك بە جۆرێک دەرکەوتووە، واتە ھەر کەسە و بە جۆرێک لە خودا گەییشتوە. ل-33)
4– دەزگای سۆزاوی: ئەم دەزگای سۆزاوییە کۆنترۆڵی عەقڵ دەکات و، تەماع و بەرژەوەندی وا دەکەن، بێلایەنی لە دەست بدەین.
لە تەوەرەی یەکەمدا ئەوەمان خستە ڕوو، کە م. تەحسین بەڵگە دەرەکییەکان ڕەت دەکاتەوە و پێی وایە، عەقڵ ناتوانێت ئەو باسە یەکلا بکاتەوە، ھەمان ھاوتابوونی بەڵگەیە لەلای سروش و ھەڵگرتنی ئەو بۆچوونەی سروشە و داڕشتنەوەیەتی لە چوارچێوەی بابەتەکەیدا.
کولتوور : لەلای م. تەحسین، کولتوور تا ڕادەیەکی زۆر کاریگەریی ھەبووە لەسەر ئایین بەگشتی، تەنانەت لە سیاغە و دابەزینی وەحییشدا، کاریگەریی ھەبووە، ئەوەیش بەڕوونی دەردەبڕێت، کاتێك جیھانی وەحی دابەش دەکات بۆ دوو جیھان.

جیھانی یەکەم: سەردەمی دابەزینی پێغەمبەرە، کولتوور و دابونەریت و مامەڵە و تێگەییشتنی عەرەبە لە ژیان، لەم جیھانەدا کاتێک وەحی دێت بە زمانی عەرەبی، تەنھا وشە نەبووە بەڵکوو دیوی ڕۆحی و فیکری و مەعنەویێ ئەوانیش بووە. ئەمە مامەڵەیەکی قووڵترە لە وشە و دەربڕینی دەرەکی، کاتێك وەحی دابەزیوە، حسابی بۆ جیھابەکەی ئەوانیش کردووە، ئیدی دیوی ڕۆحییە قووڵەکەی ئەوان بێت، یان دیوی زمانی دەرەکیی ئەوان بێت، یان دیوی کولتوورییان بێت.
جیھانی دووەم: ئەو جیھانە وەحییە بۆ ھەموو سەردەمەکانە، کاتێک خودا بە پێغەمبەری فەرموو، تۆ بۆ ھەموو خەڵک نێردراویت، دەبێت حسابی بۆ بەدەر لە جیھانەکەی ئەوانیش کردبێت، واتە جیھانێک بۆ ھەموو سەردەمەکانە. (ئایین و کێشەکان، ل 102–103)
وەك دەبینین جیھانی یەکەم ئەو جیھانەیە، کە قورئان کولتووری عەرەبی لەبەر چاو گرتووە و، ڕەنگدانەوەی ڕۆحییەتی کولتووری عەرەب بووە، وەک دەیشڵێت: کاتێک پێغەمبەران ویستوویانە گۆڕانکاری بکەن، ھەر فەرھەنگەکە خۆی ڕێگر بووە لەبەردەمیاندا، کە نەتوانن درکی ھەندێک بابەت بکەن! (ئایین و کێشەکان، ل-156) ئەو کولتوورە ڕێگر بووە لەبەردەم پەیامبەرانیشدا، کە درکی تەواوی بابەتەکان بکەن و، ھەوڵی چارەسەری کەموکورتییەکان بدەن، ڕاڤەکانیش ھەر لەژێر کاریگەری ئەم کولتوورەدا کراوە، بۆیە سروش وتەنی ڕاڤەی فەرمیمان نییە، کولتوور و دەزگای سۆزاویمان باڵادەستن و، ئاڕاستەکەری عەقڵ و ڕوانینەکانمانن. لەژێر ئەم کاریگەرییەدا، مامۆستا تەحسین ھەستاوە ئەو بەشەی وەك خۆی دەڵێت: بەشی کولتووری عەرەبە، جیا بکەینەوە لەو بەشەی، کە بەشی مرۆڤایەتییە و جیھانییە و ھەموو سەردەمەکان دەتوانین کاریان پێ بکەین، وەك ئەو دەقانەی باسی ڕاستگۆیی، دەستپاکی، دوورکەوتنەوە لە درۆ و بابەتە ھاوشێوەکانیان دەکات، یان ئەو ئایەتانەی ھاوشێوەی ئەو ئایەتانەی وەك ( ھەر کەسێک، کەسێك بکوژێت، وەکوو ئەوە وایە ھەموو مرۆڤایەتیی کوشتبێت. ھەر کەس، کەسێك ڕزگار بکات، وەکوو ئەوە وایە ھەموو مرۆڤایەتیی ڕزگار کردبێت.)
ئەو دەقانەیشی وەکوو چەندژنی و شاھێدی دوو ئافرەت بەرانبەر بە پیاوێک و بابەتە ھاوشێوەکانیان، دەچنە چوارچێوەی ئەو کولتوورەوە و، دەبێت وازیان لێ بھێنین، چونکە بە مافی مرۆڤ و ئەخلاقیاتی ئەمڕۆ ناخۆن.