ئەمە پوختەی ڕوانینی م. تەحسینە بۆ چارەسەر کردنی کێشە سەردەمییەکان، کە ڕووبەڕووی ئایین دەبنەوە.

م . تەحسین دەڵێت: بە بڕوای من چارەسەری ئەمەیش بە ڕێگای میتۆدی دادپەروەری دۆخی دەکرێت، کە سەرەکیترین بنەمای ئەوەیە کە ئایین و فەرھەنگی عەرەب تێکەڵ بە یەک نەکەین. ئەوانەی بانگ دەکەنەوە بۆ ئایین و دەیانەوێت جارێکی تر مەعنەویەت لە ناو کۆمەڵگادا زیندوو بێتەوە و، ئیسلام ڕۆڵی خۆی ببینێتەوە با بانگکردنەکەیان بۆ ئایین بێت نەك کولتووری عەرەبی.

جیاکردنەوەی ئەم دوو شتە، بنەمایەکی سەرەتایی و گرنگە، چونکە ئەگەر بانگەوازەکەت بۆ فەرھەنگەکە بوو بێت، ئەوا دەبێت جارێکی تر بەڵگە بھێنیتەوە بۆ ئەوەی پێشوو، لە کاتێکدا بابەتەکە ھێندە ڕوونە ھەموو کەسێکی بەویژدان و بەئەخلاقی ڕۆشنبیر، دەرکی پێ دەکات، ئیتر پێویست ناکات لە ڕووی سایکۆلۆگییەوە بترسین، پێمان وابێت کە ئەمە کاریگەریی ڕۆژئاوایە لەسەرمان، نە بەجۆرێکی تر مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتەدا بکەین. (ئایین و کێشەکان، ل-154) 

لێرەدا ئەو پرسیارە درووست دەبێت، ئایا مەبەستی جیاکردنەوەی ئایین لە فەرھەنگی عەرەبی چییە؟ ئایا مەبەستی فیقھ و تەفسیرە؟ کە لەژێر کاریگەریی کولتووری عەرەبیدا بوو بن، یان نەخێر مەبەستی خودی قورئانە؟ لەپێشەوە وتمان مامۆستا جیھانی قورئان یان وەحی، کردووەتە دوو جیھان، لە جیھانی یەکەمدا، ئەو دەقانە دەگرێتەوە کە گوزارشت بوون لە ڕۆحی کولتووری عەرەبی، ئەمەیش ئاماژەیە کە مەبەستی خودی قورئانە، بەڵام ناڕاستەوخۆ دەری بڕیوە، دەتوانین سوود لە چەند دەربڕینێکی تری وەربگرین، بۆ زیاتر ڕوونبوونەوەی بابەتەکە.

م. تەحسین دەڵێت: دواجار پێغەمبەر خۆیشی درکی ئەم بابەتانە ناکات، چونکە فەرھەنگەکەی ناھێڵێت. واتە کاتێك پێغەمبەران ویستوویانە گۆڕانکاری بکەن، ھەر فەرھەنگەکە خۆی ڕێگر بووە لەبەردەمیاندا، کەنەتوانن درکی ھەندێك بابەت بکەن.

واتە لەڕووی مرۆیی و دیوە لۆکاڵییەکەیەوە نەك ئایینییەکەی، وەکوو ئەو بارودۆخەی ئەو تێیدا ژیاوە، نەک وەک پەیامە گەردوونییەکەی، کە بۆی ھاتووەتە خوار، ئەوانیش درکی ئەو بابەتانەیان نەکردووە. ئەمە ھیچ ناتەواویەکیش نییە، واتە لە دادپەروەریی دۆخیدا من لەم دۆخەی خۆمدا دەژیم، دەمەوێت مامەڵەیەکی ئەخلاقیی مرۆیی بکەم، بەڵام دواجار منیش درووستبووی فەرھەنگەکەمم، ئەمەیش وا دەکات ھەندێك شت درك نەکەم. (ئایین و کێشەکان، ل-156) 

لێرەدا باسی کاریگەریی فەرھەنگ دەکات، جیاوازییش دادەنێت لەنێوان دیوی مرۆیی و دیوی گەردوونیدا. ئایا ھەمان جیھانی یەکەم و جیھانی دووەم نییە؟ ئایا ئەمە گوزارشت لەوە ناکات، م. تەحسین پێی وایە، لە قورئاندا ھەندێك ئایەت کە تەعبیرن لە کولتوور، وازیان لێ بھێنین؟ ئەگەر مەبەستی ئەوەیە کە من وای لێ دەخوێنمەوە، ئەوا بۆچی ڕاستەوخۆ نایڵێت و، ھێندە خوێنەر و گوێگرەکانی بەو پێچاوپێچییەدا دەبات و ونیان دەکات؟ 

دەڵێت: ئەگەر بابەتێک پێچەوانە بێتەوە لەگەڵ ڕێسا ئەخلاقییە قووڵەکانی ئەم سەردەمەدا، پێویست ناکات بەرگری لە فەرھەنگی سەردەمەکانی تر بکەین، بەڵکوو دەبێت بەرگری لە ئایین بکەین، چونکە شتی ناپێویست لەئاییندا جێیان نابێتەوە. (ئایین و کێشەکان، ل-167)   

لێرەیشدا باسی کولتوور و ئایین دەکات، بە گەڕانەوە بۆ ئەو دابەشکارییەی دەیکات، کە پێی وایە دوو جیھان لە وەحیمان ھەیە، ئەوەی من پێی گەییشتووم، مەبەستی ئایین دەقە گەردوونییەکان (یونڤێرساڵەکان)ە، ئەو دەقانەی بۆ ھەموو کات و سەردەم دەبن، نەك ئەو دەقانەی کە گوزارشتن لە کولتوور. ئەگەر مەبەستیشی لە کولتوور ئەو دەقانە بێت کە بە سوننەت دادەنرێن، یان فیقھ بێت ئەوا بابەتەکە ئەھوەنترە و دەستبۆبردنی ئاسانە، بەڵام ئەگەر مەبەست لە بەشێکی قورئان بێت، ئەوەیان بەئاسانی ھەزم ناکرێت و، شوێنەواری باشیشی نابێت، چونکە دواجار کەسانێک ھەر دەبن بۆی بگەڕێنەوە.

ئەم ڕێگاچارەیەی مامۆستا کە دەیەوێت لە ڕێگایەوە چارەسەری بابەتەکانی پێ بکات، کۆمەڵێک ئیشکالیات درووست دەکات، وای دەبینم وەک بابەتی ناسیخ و مەنسووخی لێ دێت، ئەوکات ڕەنگە دەقێکی زۆر بخرێنە چوارچێوەی مێژووەوە و، تەنھا ئەو دەقانە بمێننەوە، کە باس لە لایەنە ڕوحییەکان دەکەن و، ھەموو ئەو بابەتانەی پەیوەستن بە دیوی تەشریعییەوە بخرێنە چوارچێوەی مێژووەوە، وەك چۆن ئێستا ھەندێك پێیان وایە، شەوی قەدر شەوێك بوو تێپەڕی، چاکە و خێروبێریشی تەنھا وەھمە و ھیچ پاداشتێکی نییە، چونکە لە بنەڕەتدا بووە بە مێژوو و تێپەڕیوە، ئەم بابەتەیش کە مامەڵەی دادپەروەریی دۆخی کۆمەڵێک ئیشکال درووست دەکات، لە ئێستادا مامەڵەیەكی ئەخلاقییە بەڵام سبەی دەبێت بە نائەخلاقی، دوێنێ کۆیلەت ھەبوو بێت ئەخلاقییە، چەند ژنت ھەبوو بێت ئەخلاقییە، بەڵام ئەمڕۆ نائەخلاقین ئەمانە، لە ڕاستیدا لە بواری کۆیلایەتی بۆ نموونە، ھیچ دەقێک نییە لە قورئاندا، بڵێت خەڵک بکەن بە کۆیلە، لەگەڵ ئەوەیشدا دەیان ڕێگای داناوە ھەتا ئازاد بکرێن، کەواتە ئەمە بۆ خۆی دەرچوونە لەو کولتوورەی ھەبووە لەلایەن ئایینەوە. دیلی جەنگ ناکرێن بە کۆیلە، کەواتە لێرەوە کۆتایی بۆ کۆیلایەتی دانراوە، بەڵام لە جیھانی کرداردا، نەتوانرا لە چوارچێوەی ئەو کولتوورە بچنە دەر کە ھەبووە، بۆ نموونە لە قورئاندا لەسوورەتی (محمد)دا، لە ئایەتی (4)دا، دوو چارەنووس دادەنێت بۆ دیلی جەنگ، ئازادکردن، ئازادکردن بەرانبەر فیدیە. کەچی لە فیقھدا ھاتوون دوو ئیختیاری تریان خستووەتە پاڵ، کوشتن و بەکۆیلەکردن! لێرەدا دەتوانین باس لە کاریگەریی کولتوور بکەین و، خۆمانی لێ لا بدەین و ھەوڵ بدەین ئایینیشی لێ پاك بکەینەوە، بەڵام ئەوەی لەنێو قورئاندا، بەشێک ھەبێت بچێتە چوارچێوەی کولتووری عەرەبەوە، پێم وا نییە وا بێت، جا کۆمەڵێك بەڵگەسازی دەکەن بەتایبەت جیھادییەکان، کۆمەڵە دەقێك دەھێنن، کە بە ھیچ شێوەیەک ناتوانرێت وا بەکار بھێنرێت، ئەگەر لێکی دانەبڕن، ھەموو ئەو دەقانەی باس لە جەنگ دەکەن، لە کۆی قورئاندا ئەگەر لە سیاغی خۆیاندا وەریان بگرین، ئەوا ناتوانین بەو شێوەیە بەکاریان بھێنین، کە ئەو گرووپانە بەکاریان دەھێنن و، کۆمەڵگا بەرەو ڕووخان دەبەن. ناکرێت بڵێین ئەم دەقانە دەچنە نێو جیھانی یەکەمەوە، بەداخەوە ئاماژەی بە نموونە نەکردووە، لەو دەقانەی دەچنە نێو جیھانی یەکەمەوە، تەنھا ئاماژەی بە مورتەد کردووە، کە ئەویش دەقی ئایەتی لەسەر نییە، لەگەڵ (توبی نەبەوی) ئەویش بە ھەمان شێوە.

لە کۆتاییی ئەم تەوەرەیەدا دەڵێین، دەربڕینەکانی مامۆستا تەحسین تێکەڵوپێکەڵن و، بەباشی چەمکەکانی لێك نەکردوونەتەوە. ڕەنگە ئەوەیش ئیشکال درووست بکات لە تێگەییشتن لە بۆچوونەکانی، بۆیە باشتر بوو ڕوونتر گوزارشتیان لێ بکات و، ھێندەیش باسکردن لەھۆکار و کاریگەریی ژینگە و کولتوور، بەتایبەت لەسەر پەیامی پەیامبەران، کە پێم وایە درێژکراوەی ڕوانینی سروشە، بەلانی کەم بۆ پێغەمبەران گونجاو نییە.

تەوەرەی سێھەم 

لایەنی تەکنیکیی کتێبەکە 

لە کتێبی ئایین و کێشەکاندا، نووسەر کۆمەڵێك دەستەواژەی بەکار ھێناوە، کە سەرتێکدەرن و خوێنەر ون دەکەن، جۆرێکیشە لە یاریکردن بە ناوی سەرچاوەکان و تێکەڵوپێکەڵکردنی لای خوێنەر، بۆ نموونە:

لە لاپەڕەی (72)دا دەڵێت: فەیلەسووفی ئەڵمانیی بەناوبانگ (گۆتە) کتێبێکی ھەیە، کە لەپێشدا لە ڕۆژنامەکاندا بڵاوی کردەوە! بەبێ ئەوەی ناوی سەرچاوە و ناوی کتێبەکەیش بھێنێت، ئایا ئێمە چۆن بزانین مەبەستی کام کتێبەیەتی؟ 

یاخود لە لاپەڕەی (28)دا دەڵێت: ئێرنست کاسێرێس لە کتێبەکانیدا دەیسەلمێنێت... بەبێ ئەوەی ناوی کتێب و لاپەڕەکەی بڵێت، بە کۆیش دەیڵێت.

ھەروەھا دەڵێت: ئیمامی ڕازی دەڵێت، (ل-37) ئیمامی ڕازی لە کوێدا وا دەڵێت؟ دەیان کتێبی قەبە و چەندبەرگیی ھەیە، ئایا لە کوێدا وا دەڵێت؟ 

دەیان شتی وەھای تێدایە، کە ھیچ سەرچاوەیەکی دانەناوە بۆ بابەتەکەی، بۆ نموونە عەبدولکەریم سروش دەڵێت. ئەکرەم عەنەبی دەڵێت. سروش دەباغ دەڵێت. زۆرێک بەم شێوەیە خستوونیەتە ڕوو، بەبێ ئەوەی وتەی کەسیان بگەڕێنێتەوە بۆ لای سەرچاوەکانیان.

ئەو کتێبانەیشی ناوی بردوون، بە شێوەیەك ناوی بردوون کە ئەگەر نووسەرەکەیشی زیندوو بکەیتەوە، ناتوانێت سێ دێڕ لە کتێبەکەیدا بدۆزێتەوە، بۆ نموونە دەڵێت: (د. جواد علی، لە کتێبی المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، الناشر: جامعة بغداد، الطبعة: الثانیة، 1993) (ل-123، ئایین و  کێشەکان) 

بەبێ ئەوەی ناوی بەرگ و لاپەڕەکەی دابنێت، ئاخر کوێ بگەڕێین لەکتێبێکی دە بەرگیدا؟ لە کاتێکدا ئەو کتێبە زۆر گشتگیرە و ھەر لە بیروباوەڕ و کولتوور و زۆر شتی تر باس دەکات، ھەتا دەچێتە نێو مناقەشەی تیۆرەکانی سەرھەڵدانی ئایین و تەوتەمییەتەوە، (لە بەرگی یەک، ل-520، طبعة-2،  بغداد ، 1993)

نووسینی ناوی سەرچاوەکان بۆ لایەنی زانستیی کتێبەکەی مامۆستا، بەو شێوەیە باش نییە و نیشانەی پرسیاری لەسەر درووست دەبێت، کە کۆی ئەو بابەتانەی لەو کتێبەدا ھاتوون، لە چەند کتێبێکەوە وەرگیرابن.

سەرچاوە بەکارھاتووەکان 

تەحسین حەمە غەریب، ئایین و کێشەکان، 2018، کتێبی ژمارە 23، ھەژان.

عەبدولکەریم سروش، ڕێگا ڕاستەکان، و. سەعید بەشیر، چاپ 2، چاپخانەی گەنج، 2016.

عەمرو شەریف، گەشتی عەقڵ، موزەفەر عەوڵا قەسرێیی، تەفسیر، 2017.

محمد باصل الطائی، أوھام الالحاد العلمی، مرکز دلائل، الطبعة 2، 1439 ھ.

عبداللە صالح العجیری، شموع النھار، مرکز تکوین، 2016.

سامی عامری، مشکلة الشر و وجود اللە، مرکز تکوین، الطبعة 2، 2016.

محمد بن بسیس بن مقبول السفیانی، الأسس المنھجة لنقد الأدیان، مرکز التأصیل، 2016.

زکی نجیب محمود، قصة الفلسفة، القاھرة، 1936.