چارەنووسی کتێبخانەی ئەسکەندەرییە گفتوگۆی زۆری لەسەرە، بە تایبەت لەم سەدانەی کۆتاییدا. هەوڵ دەدەین لەم بابەتەدا ئەو گریمانانەی لە ئارادان دەربارەی لەناوچوونی کتێبخانەکە تاوتوێ بکەین و، لە کۆتاییدا بگەینە ئەنجامێک  لە دوای شیکردنەوەی گریمانەکان.

لە بابەتەکەماندا  سێ گریمانە تاوتوێ دەکەین:

دووەم: کتێبخانەی ئەسکەندەرییە لە فەتحی میسردا لە لایەن موسوڵمانانەوە لەناو براوە.

 گریمانەی یەکەم: بەشێک لە مێژوونووسان لە ئەنجامی تاوتوێکردنی دەق و ڕووداوەکانی میسر، گەیشتوون بەوەی کتێبخانەکە پێش فەتحی ئیسلامی لەناو چووە، لە مێژووی میسردا، چەند ڕووداوێکی گرنگ پێش فەتحی ئیسلامی هەن، کە هەندێ لە توێژەران دەیکەنە هۆکار بۆ لەناوچوونی کتێبخانەی ئەسکەندەرییە.

 "ئیسترابون" کە ڕۆشنبیرییەکی زۆری سەبارەت بە ئەسکەندەرییە هەبووە، وە دوای مردنی قەیسەر سەردانی ئەسکەندەرییەی کردووە، لە ساڵی ۲٤ ــ ۲۰ پ.ز، ئیسترابون بە وردی باسی ئەسکەندەرییە دەکات، هەر لە پەرستگا و شانۆ و ڕووکارەکانی ئەسکەندەرییە، بەڵام بە هیچ شێوەیەک لە بارەی کتێبخانەی ئەسکەندەرییەوە نادوێت و هیچ باس ناکات و لێی بێدەنگە، ئەمەش توێژەرانی تووشی سەرسوڕمان کردووە، کە ئایە بێدەنگبوون لە باسکردنی چارەنووسی کتێبخانەکە موئامەرە بووە؟ یان بە هۆی چاودێریی وردی بنەماڵەی یوولووس ‌‌‌/کلوودیوسەوو بووە لە ڕۆما؟ ئەگەری دووەمیان زیاتر ڕێی تێدەچێت. جیاوازییەکانی نێوان هیبارخیس و ئاراتوسنیس، لە ڕووی جوگرافی و  دووریی نێوان چەند ناوچەیەک لە یەکتر، ئیسترابون لە دژی ڕەخنەکانی هیبارخیس دژی ئاراتوسنیس پشتی ئاراتوسنیس دەگرێت و دەڵێت: ئاراتوسنیس پشتبەستوو بووە بە زانیاریی دڵنیاکەر لە لایەن ئەو پیاوانەی سەردانی ئەو ناوچانەیان کردووە، لە بەر ئەوەی کتێبخانەیەکی زەخمی گەورە لە ژێر دەستەکانیدا بووە. هیبارخیس خۆشی دانی بە گەورەیی ئەو کتبخانەیەدا ناوە کە لە ژێر دەستی ئاراتوسنیسدا بووە ، گومانی تێدا نییە ئیسترابون باسی کتێبخانەی گەورەی ئەسکەندەرییە دەکات، ئاراتوسنیس لە سەدەی سێی پێش زاین ژیاوە، هیبارخیس سەدەی دوو ژیاوە، ئیسترابون لە سەدەی یەک ژیاوە، لە سەردەمی ئیسترابوندا کتێبخانەی مەلەکی بوونی نەبووە، بۆیە زۆرینەی دەستنووسەکانی نەدیوە.

 لە دوای سووتاندنی کتێبخانەی ئەسکەندەرییە ــ کتێبخانەی مەلەکی ــ کتێبخانەی کوڕ کتێبخانەی سەرەکی بووە لە ئەسکەندەرییەدا. پەرستگای هاوبەش پەرستان پارێزراو بوون و پیرۆزییان لە دەست نەدا، بەڵام کاتێک مەسیحییەت بووە ئاینی ڕەسمیی دەوڵەت، پیرۆزیی پەرستگاکان کەوتنە بەر هەڕەشە، بە تایبەت لە سەردەمی سیۆدیسوس ۳۷۹ ــ ۳۹٥، حەملەیەکیان دژی هاوبەشدانەران و پەرستگاکان ڕاگەیاند، لە چوارچێوەی ئیمپراتۆریەتدا، لە قۆناغێک لە قۆاغەکانی جێبەجێکردنی ئەم سیاسەتەدا، ئەسکەندەرییە خاوەنی ئەسقەفێکی توندوتیژ و دەمارگیر بوو بەناوی سیوفیلوس، سیوفیلوس داوای گۆڕینی پەرستگای دیونیسوسی دەکرد بۆ کەنیسە، ئەم پەرستگایە پەرستگایەکی زەخم و گەورە و بەرز بووە، هەر بۆیە زۆربەی مێژوونووسەکان بە قەڵای ئەسکەندەرییە ناویان بردووە.

 ئیمپراتۆر سیودیسیوس پشتیوانیی سوفیلوسی کرد لەساڵی ۳۹۱ ز، وە بڕیاری وێرانکردنی پەرستگای دیونیسوسی دەرکرد، لە بەردەم خەڵکدا بڕیارەکەی ئیمپراتۆر خوێنرایەوە، سوفیلوس سەرکەوتە سەر بۆ نێو پەرستگاکە و، بۆ خۆی یەکەم لێدانی لە پەیکەری خودای سرابیس دا، لایەنگران و شوێنکەوتوانی دەستیانکرد بە وێرانکردنی پەرستگاکە و تێک و پێکیان دا، لە کۆتاییدا سوفیلوس داوای کرد لە جێگاکەیدا کەنیسەیەک دووست بکرێت، کتێبخانەی سرابیۆنیش لەگەڵ وێرانبوونی پەرستگاکەدا تیاچووە، بەڵام هەندێک لە توێژەران پێیان وانییە، کتێبخانەکە لەگەڵ پەرستگاکەدا تیاچووبێت، بەڵام بۆ خۆشبەختی دەربارەی ئەو ڕووداوە دانپیانانی چەند نووسەرمان لە بەردەستە کە ڕووداوەکەیان دیوە، یاخود هاوسەردەمی ئەو ڕووداوە ژیاون، یاخود ژیانیان نزیک بووە لە ڕووداوەکەوە، کە دەڵێن پەرستگاکە بە تەواوی وێران کراوە. بۆ نموونە سیودوریت دەڵێت: پەرستگاکە وێران کراوە لە بناغەوە، یەکێکی تریان دەڵێت بە ناوی یونابیوس، سوفیلوس و شوێنکەوتووانی هەستان بەوێرانکردنی پەرستگاکە، چوارچێوە بەردینەکانی بە هۆی گەورەییانەوە نە توانرا بجووڵێنرێن، بەڵام بە گشتی هەموو بەشەکانی وێران کرا و لە ناو بران. 

 ئەم وێناکردنەی ئافسونیوس جەدەلێکی توندی دروستکردووە، ئەوانەی پێیان وایە کە کتێبخانەکە تێداچووە لە ڕووداوەکانی ساڵی ۳۹۱، پێیان وایە سەردانەکە پێش ئەوساڵە بووە، لایەنی بەرامبەر کەپێیان وایە کتێبخانەکە بەردەوامی هەبووە پێیان وایە سەردانەکە لە دوای ڕوداوەکەی ساڵی ۳۹۱ بووە، بە داخەوە زانیارییەکی وا لە بەردەستا نییە دەربارەی ژیانی ئافسونیوس، هەندێک لە توێژەران تێبینیی ئەوەیان کردووە، ئافسونیوس لە وێناکردنەکانیدا کرداری ڕابردووی بەکارهێناوە، کاتێک دەڵێت جێگا هەبوون بۆهەڵگرتنی کتێب ، جێگا هەبوو بۆ پەرستنی خودای دێرین، ئەم وێناکردنە ناگونجێت وێنای پەرستگاکە بێت لە دوای وێرانکردنەکەی سوفیلیس لە ساڵی ۳۹۱، لە لایەکی تریشەوە پەرستنی خودای دێرین لە دوای ئەو ڕووداوەوە کارێکە لەگەڵ عەقڵدا ناگونجێت، بە پێی ئەم لێهەڵێنجانانە بێت، ئافسونیوس سەردانی ئەسکەندەرییەی کردووە و کتێبخانەکەی دیوە لەگەڵ جێگای تایبەت بۆ پەرستنی خودایانی دێرین لە پەرستگاکەدا پێش ڕووداوی ۳۹۱.

 وە جەنگ دژی کتێبە کۆنەکان و کتێبخانەکان تەنها لە ئەسکەندەرییەدا نەبووە بەڵکو لە ناوچەکانی تری ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆردا بوونی هەبووە، لە ساڵی ۳٦٤ ئیمپراتۆر جوفیان هەستا بەسووتاندنی کتێبخانەی پەرستگای تراجانوم لە ئەنتاکیە، وە سەیر نییە مێژوونووسی وەسەنی مارقلینوس دەڵێت: کەسانێک هەبوون لە ڕۆما ڕقیان لە زانست بوو وەک ڕقبون لە ژەهر. هەروەها دەڵێت: دەرگای کتێبخانەکانیان داخست بۆهەمیشە وەک سەرقەبرانەکان.

 

 

 عەمری کوڕی عاص هەستا بەدابەشکردنی کتێبەکان بەسەر حەمامەکاندا هەتا بییان سووتێنن ، دەسنووسەکان ۷۰۰ هەزار دەسنووس بوون دابەشکران بەسەر ٤ هەزار حەمامدا بەپێی گێڕانەوەی ابن العبری ، بۆماوەی شەش مانگ بەردەوام بوون لەسووتاندنی کتێبەکان .(الموسوعة البيان،قسم القران، ج۳، جزء ٥، ص ۹۲ـ۹۳)

 دەتوانین بە چەند خاڵێک هەڵسەنگاندی موحەقیقەکان بخەینە ڕوو .

ٲ ــ حەنا فلبیوتس کە گڤتوگۆکەرە لە فەتحی ئەسکەندەرییە لەگەڵ عومەری کوڕی خەتاب، پێش فەتح ژیاوەو پێش فەتح مردووە.

ج ــ بۆچی عومەر لە شوێنێکدا کۆی نەکردەوە و نەیسووتاندن؟ بۆچی ئەو هەموو تێچووە بهێنێتە سەر خۆی؟ تێچوی گواستنەوە و گرتنی چوار هەزار حەمام و بەردەوامی کارەکە بۆماوەی ۱٨۰ ڕۆژ! ئەمانەش هێندەی لە چیرۆکێکی خورافی دەچن هیندە لە واقیع ناچن.

گوستاڤ لوبۆن دەڵێت: چیرۆکی سووتاندنی کتێبخانەی ئەسکەندەرییە دروستکراوە و کارێکی بەڕبەڕیە لەگەڵ کلتووری عەرەب نایەتەوە، وە ئەم چیرۆکە لەم زەمانەی ئێستاماندا پووچێتیی سەلمێنراوە و پێویست ناکات بگەڕێینەوە بۆ توێژینەوە لە سەری، وە هیچ شتێکیش لەوە ئاسانتر نییە بە بەڵگەی ڕوون، کە مەسیحییەکان کتێبەکانی هاوبەشدارانیان لە ئەسکەندەرییە سووتاند پێش فەتحی عەرەبی، هەموو پەیکەرەکانیان تێک شکاند و شتێک نەما نەیسووتێنن. (حضارة العرب، ص ۲۱۳)

عبدالرحمن بدوی دوو بەڵگە دێنێتەوە کە تاڕادەیەکی زۆر دڵنیامان دەکات، کە یەحیا نەحەوی لە سەردەمی فەتحی میصردا نەژیاوە، بەدەوی لەنێو کتێبەکانی یەحیا نەحەوی دوو بەروار دەردێنێت، کە بابەتەکە یەکلا دەکەنەوە.

دووەم: یەحیا نەحەوی لەو شەرحەی بۆ (السماع الطبيعی)، ئەرستۆ کردوویەتی دەڵێت: لە ۲۰ مایۆی ٥۱۷م، نووسیویەتی.(شرح السماع الطبيعي، ص ۷۰۳).

ئەگەر لە ساڵی ٥۱۷ یەحیا نەحەوی تەمەنی ۲۰ ساڵ بووبێت، لە کاتی نووسینی شەرحەکەی بۆ کتێبی السماع الطبیعي، ئەوا دەبێت لەکاتی فەتحی میسردا تەمەنی نزیکەی ۱٤٥ ساڵ بووبێت! ئەمە لە کاتێکدا یەحیا نەحەوی تەمەنی زۆر زیاتر بووە، بەپێی توێژینەوەی کڕۆڵ kroll، یەحیا نەحوی لەساڵی ٤۷۰ لە دایك بووە. (موسوعة الفلسفة، ج۳، ص ۳۷۱) ئەگەر ئەم ڕایە ڕاست بێت، ئەوا یەحیا نەحەوی لە ساڵی ٦٤۲، تەمەنی ۱۷۲ ساڵ بووە! بۆیە بەڵگەکان دەرخەری ئەوەن کە یەحیا نەحەوی لە سەردەمی فەتحی میصردا نەژیاوە.

ئاسیبوو ڕینادو لەساڵی۱۷۳۱، هەستاوە بە ڕەخنەکردنی چیرۆکەکە و دەڵێت چیرۆکەکە مەوسووق(باوەڕپێکراو) نییە و پشتی پێنابەسترێت، هەروەها ئیدوارد جیبۆن ڕەخەی چیرۆکەکە دەکات و لەبەر دووهۆکار ڕەتی دەکاتەوە:

دووەم : پێچەوانەیە لەگەڵ ئەخلاقی عەرەبەکان کە پێشتر دیومانن.

بێرنارد لویس دەڵێت: ئیبن خەڵدون لە سەدەی ۱٤ چیرۆکێکی هاوشێوە دێنێت، بەڵام لە جێگەی کتێبخانەی ئەسکەندەرییە باسی کتێبخانەیەک لە وڵاتی ئێران دەکات، کە بە ئەمری عومەری کوڕی خەتتاب سووتێنراوە، ئەمەش و ئەوەی ئەسکەندەرییەش هیچ نین جگە لە فۆلکلۆرێکی شەعبی کە هیچ بنەما و ئەساسێکی نییە.

بێرنارد لویس دەپرسێت لە کاتێکدا زانایانی ڕۆژئاوا ئاوا ئەو چیرۆکە ئەفسانەییەیان لەبەریەک هەڵوەشاند و پووچێتییان خستە ڕوو، ئەی بۆچی لە سەر دەستی موسوڵمانان ئەوچیرۆکە ئاوا دانراوە و برەوی پێدراوە؟ بۆ وەڵامی پرسیارەکەی دەچێتە لای مێژوونووس "پاوڵ کازانوڤا" پاوڵ کازانوڤا دەڵێت: چیرۆکەکە لە کۆتاییەکانی سەدەی دوانزە و سەرەتاکانی سەدەی سیانزە، بەدیاریکراوی لە سەردەمی سەڵاحەدینی ئەیوبیدا، سەڵاحەدین ناوبانگی دەرکرد بوو نەک تەنها لەبەر سەرکەوتنەکانی بە سەر خاچهەڵگراندا، بەڵکو بە هۆی سەرکەوتنەکانی بەسەر دەوڵەتی فاتمیی و مەزهەبی ئیسماعیلی کە مەترسی بوو، بۆ یەک پارچەیی دەوڵەتی موسوڵمانان. عبداللطيف بغدادي زۆر سەرسامی سەڵاحەدین بووە و لە قودس سەردانی کردووە، وەهەروەها ئیبن القفطي شوێنکەوتەی سەڵاحەدین بووە و قازی بووە.

ئایە ئەم خوێندنەوەیەی پاوڵ کازانۆڤا تا چ ڕادەیەک ڕێی تێدەچێت؟ بۆ وەڵامی پرسیارەکە پێویستە بزانین کە ئایە سەڵاحەدین کتێبەکانی مەزهەبی ئیسماعیلی سووتاندووە؟ بە پێی کتێبی سەڵاحەدینی ئەیووبی لە نووسینی د.علی محمد الصلابی ، سەڵاحەدین لە دوای گرتنی میسر هەستا بە لەناوبردنی گەنجینەکانی کۆشکی فا‌طمی و هەندێکیشی بە دیاری نارد بۆ نوورەدین زەنگی و بڕێکیشی بۆ خەلیفەی عەباسی و پاشماوەکەشی دانا بۆفرۆشتن، بە شێوەیەک کە ئەم فرۆشتنە دە ساڵی خایاند، پاشان بە دەست ڕێبوارانی هاتوو و ڕۆشتووە گوێزرایەوە بۆ وڵاتانی تر، هەروەها دەستی گرت بەسەر کتێبەکانی بانگەوازی ئیسماعیلیدا کە لە کتێبخانەی کۆشکی فاطمییەکاندا هەبوو، هەستا بە سووتاندن و فڕێدانی لە کێوی مقطم دا، پاشان کتێبە نامەزهەبییەکانی تری بەخشییەوە بەسەر گەورە زانایان و لایەنگرانی دەوڵەتەکەیدا، وەکو عماد ئەسفەهانی و قاضی و فاضل و ئەبی شەمامەی ئەسفەهانی، ئەمەش دووپاتی دەکاتەوە کە مەبەستی سەڵاحەدین تەنها سووتاندنی کتێبەکانی بانگەوازی شیعەبووە، ئاشکراشە کە کتێبەکانی بانگەوازی ئیسماعیلی لە گرنگترین ئەو هۆکارانە بوون کە بانگخوازە فاتمیەکان بەکاریان دەهێنا بۆ برەودان بە بانگەوازەکەیان، دەسەڵاتدارانی ئەیوبیش بە جۆرێک ئەو کتێبانەیان سووتاند، کە لە سەرچاوەکانی بانگەوازی ئیسماعیلی تەنها ئەو کتێبانە مانەوە کە لایەنگرانی فاتمییەکان لە یەمەن و هنددا پاراستبوویان پاش ڕووخانی دەوڵەتەکەیان لە میصردا. (صەڵاحەدینی ئەیوبی، ل ۲۲٥)

گریمانەی سێهەم : کتێبخانەکە پاش فەتحی ئیسلامیش بەردەوام بووە.

ماکس مایەرهۆف دەڵێت ئەگەر بچوویتایەتە مزگەوتێک لەو مزگەوتانەی دەرز و دەوریان تێدا دەبەسترا، خوێندکار بەشێک لە کتێبی سەرەکی بە دەستەوە بوو دەیپرسی و مامۆستا هەڵدەستا بە وەڵامدانەوە و شیکردنەوەی.

 دەقی یەکەم:  وەری گرتوە لەکتێبێکی ونبووی  فارابی، " دەربارەی دەرکەوتنی فەلسەفە، دوای دەرکەوتنی ئیسلام لە ئەسکەندەرییەوە بۆ ئەنتاکیە ئەوەی مابێت مامۆستایەک بوو، لەو مامۆستایەوە دوو پیاو فێربوون، یەکێکیان خەڵکی حەڕان بوو، ئەوی تریان خەڵکی مڕو بوو، لە پیاوەکەی مڕو دوان فێربوون ئەوانیش ئیبراهیم المروزی و یوحەنا ابن حیلان بوون، وە لە پیاوەکەی حەڕانەوە هەریەک لە ئیسرائیل ئەسقەف و  قویری فێربوون، ئیسرائیل خەریک بووە بە ئایینەوە، وە قویری بە فێربونوەوە، بەڵام یوحەنا بن حیلان بەئایینەوە خەریک بووە بەهەمان شێوە، ئیبراهیم المروزی هاتە بەغدا و لێیەوە متی بن یونان فێر بوو، وە فارابی خودی خۆی لە یوحەنا بن حیلانەوە فێربووە."

دەقی دووەم: لە مەسعودی وەری گرتووە پوختەی دەقەکە ئەوەیە "لە سەردەمی عومەری کوڕی عبدالعزیز فێربوون لە ئەسکەندەرییەوە گوێزرایەوە بۆ ئەنتاکیە، پاشان بۆ حەڕان گوازرایەوە لە سەردەمی موتەوەکیلدا"،  پاشان هەمان وتەکانی فارابی بە کەمێک دەستکارییەوە دادەنێتەوە مسعودی.

دەقی سێهەم: لە ئیبن ٲصیبعەوە دەیهێنێت، کەئەویش لە پزیشک عبدالملك بن ٲبجر الکنانی کە لە ئەسکەندەرییە فێری پزیشکی بووە و لە سەر دەستی عومەری کوڕی عبدالعزیز موسوڵمان بووە، لەساڵی ۹۹ کۆچی تەدریس گوێزرایەوە بۆ ئەنتاکیە و پاشان بۆحەڕان .

قوتابخانەکە لە ئەنتاکیە مایەوە هەتا ۱۳۰ ــ ۱٤۰ ساڵ تەقریبەن، پاشان گوێزرایەوە بۆ حەڕان، ناوەندێکی گرنگ بوو لە ناوەندەکانی ڕۆشنبیریی یۆنانی، لە سەردەمی خیلافەی موتەوەکیلدا لەگەڵ دوو خوێندکار لە قوتابخانەی ئەنتاکیە یەکێکیان سابیئی و ئەویتریان نەسرانی گوێزرایەوە بۆحەڕان، بۆماوەی چل ساڵ لەوێ مایەوە و پاشان گوێزرایەوە بۆ بەغداد. (نشٲة الفكر الفلسفي، ص ۱۰٤ـ ۱۰۷)

سەرچاوەکان 

 مكتبة الاسكندرية القديمة سيرتها و مصيرها ، مصطفی العبادي ، ۱۹۹۲ ، يونسكو .

  حضارة العرب ، غوستاف لوبون ، ترجمة .عادل زعتير ، دار بيبليون باريس .

 نشٲة الفكر الفلسفي ، علي سامي النشار ، دار سلام ، ۲۰۰٨ .

 تدمير العرب لمكتبة الاسكندرية : تشريح الاسطورة . برنارد لويس ،  ترجمە . عمر جاسم