نووسینی: یووسف مه‌لا خه‌لیل
یەكێك لەو هەستە سروشتی و سەرەتایییانەی بە لای گشت مرۆڤێكەوە چاوەڕوانكراو و ئاسایییە ئەوەیە، وەختێك كەسێك لە لایەن ستەمكار، پەلاماردەر یاخود چەوسێنەرێكەوە، ئازار و ئەشكەنجەیەك دەدرێت، دەستبەجێ ئەوی قوربانی تا لە توانایدایە بە دڵ و بە كردەوە ڕووبەڕووی كابرای زاڵم ببێتەوە و ئەگەر بە جەستەیش لە ئاست هێز و بازوویدا بێدەسەڵات و كڵۆڵ بێت، ئەوا بێگومان لە دڵەوە تینووی كاسەی سەریەتی و خواخوای ئەو ساتەوەختەیەتی، هەلێك بێتە پێشەوە و ئەمی قوربانی لە دەست ئەوی ستەمكار ڕزگاری ببێت!
تا ئێرە هەموو شتێك ئاسایییە و چ نامۆیییەك لە باسدا نییە، لێ ئەو وەختەی كابرای ڕفێنراو، ئازاردراو، چەوسێنراو، ئابڕووبراو، ئەتككراو، نانبڕدراو، ماڵبردراو، ستەملێكراو یان لاقەكراو، وێڕای ئەوەی ستەمی لێ دەكرێت و دۆخێكی دژواری لە لایەن بەرانبەرەكەیەوە بۆ دەهێنرێـتە كایەوە، كەچی ئەم لەبری ئەوەی ڕووبەڕووی بێتەوە و سەنگەری لێ بگرێت؛ بە كەمالی مەیلەوە بەرگری لێ دەكات و لە بەرەی ئەودا خۆی دەبینێتەوە! ئەم حاڵەتە پێی دەگوترێت «نەخۆشیی ستۆكهۆڵم» یان «كۆنیشانەكانی ستۆكهۆڵم»، هەمان ئەو ساتەی وا چاوەڕوان دەكرێت چەوسێنراوێك لە ڕووی چەوسێنەرەكەیدا بوەستێتەوە و لە دڵەوە ڕقی لێی بێت، بە پێچەوانەوە شەیدای دەبێت و تا بێكۆتا بەرگریی لێ دەكات!
ناوی ئەم دەردە لەو ڕووداوەی شاری ستۆكهۆڵمی وڵاتی سوێدەوە سەرچاوەی گرتووە وەختێك لە ساڵی 1973دا، ژمارەیەك چەتە هەڵیانكوتایە سەر بانكی «كریدیتبانك» و بە تەواوی دەستیان بەسەر بانكەكەدا گرت و لە میانەی ئەو هێرشەیشدا، ژمارەیەك لە كارمەندانی بانكەكەیان وەك بارمتە دەستبەسەر كرد و بۆ ماوەی شەش ڕۆژ لە بندەستی خۆیاندا بە داماوی و دەستبەسەركراوی تەوقیان كردن. پاشان دوای ڕزگاركردنی قوربانییەكان، ڕەفتارێكی سەیریان لێ بەدی كردن، ئەویش ئەوە بوو؛ بارمتەكان دڵیان بۆ چەتەكان لێی دەدا و بە ئاشكرا داكۆكییان لە پەلاماردەرانی بانكەكە دەكرد و هاوسۆزیی خۆیان بۆ دەردەبڕین و لە عانی ڕووبەڕووبوونەوەی دادگایشدا، ئامادەی ئەوە نەبوون لێدوانێكیان لەبارەوە بدەن، كە بە زیانی دزەكان بشكێتەوە، بەڵكوو تا ئەوپەڕی توانا بەرگرییان لێ دەكردن! تەنانەت یەكێك لە بارمتەكان هێندە پەرۆشی ئەو تاقمە ڕفێنەر و دزە بووبوو، بە ئاشكرا داوای ئەوەی دەكرد لەگەڵ ئەواندا ئەویش ببەن! ئەوە بوو ئەم حاڵەتە لە كن هەمووان گەلێك دەگمەن و نامۆ هاتە پێش چاوان و لێكۆڵەرەوان و پزیشكان و دەروونزانانی بە جارێك هێنایە سەر خەت و لە كۆتاییدا، زانای دەروونزانی ئەو وەختەی وڵاتی سوێد و پسپۆڕ لە تاوانەكاندا كە نێوی «نیڵز بیجیرۆت» بوو، دوای توێژینەوەیەكی دوورودرێژ، بەو ئاكامە گەیشت كە حاڵەتەكە وەك دۆخێكی شڵەژانی دەروونی تەماشا بكات و ناوی دەردی ستۆكهۆڵمی لێ نا.
دواتر چەندین حاڵەتی هاوشێوەی ئەمە لە وڵاتەیلی ئەمریكا، ئەورووپا و وڵاتانی دیكەیشدا هاتە كایەوە، بەتایبەت زێتر لەو كەسانەدا دەبینرا، كە لە لایەن باند و تاقمە توندوتیژە دەستدرێژیكارەكانەوە دەڕفێنران، لەبری ئەوەی كابرای ڕفێنراو خۆی لە دەستیان ڕابپسكێنێت و تەقەلای ڕزگاربوون بكات، دەچووە ڕیزیانەوە و لەوان سەختتر ڕۆڵی كارە قێزەونەكانی ئەوانی دەدی!
نیشانەكانی ئەم حاڵەتە:
1. چێبوونی هەستێكی هاوسۆزانەی ئەرێنییانە بەرانبەر پەلاماردەران و دەستدرێژیكاران.
2. وەستان لە ڕیزی چەوسێنەراندا و بەوپەڕی بیروباوەڕەوە داكۆكیردن لێیان.
3. یارمەتیدانی پەلاماردەر لە لایەن پەلاماردراوەوە و لاساییكردنەوەی ڕەفتار و هەڵوێستەكانی ئەو و سەرسامبوون پێی و هەوڵدان بۆ ڕازیكردنی دڵی.
ئەگەر بمەوێت درێژدادڕی بكەم، هەر باسی ئەم حاڵەتە خۆی، دونیایەك قسە هەڵدەگرێت و دەیان و سەدان ڕوودوا و هەڵویستی هاوشێوەی ئەم حاڵەتە لە دوای ساڵەكانی حەفتاوە باس كراون و سینەماكاران و دەهێنەرانیش لە ڕێگەی چەندین فیلمی سینەمایییەوە، گوزارشتیان لەم دۆخە دەروونییە كردووە، لێ من بەم بەسەركردنەوەیە دەست لە باسی نەخۆشییەكە خۆی هەڵدەگرم و دێمە سەر ئەوەی نیازمە باسی بكەم.
ڕاستییەكەی لێتان ناشارمەوە، ئەز وەختێك چاوم بەم حاڵەتە -لە ڕوواڵەت دەگمەنەدا- كەوت، چ هەستێكی سەیر داینەگرتم، بەڵكوو هەستم دەكرد چیڕۆكێكی دووبارەی سەت پاتەی ژیانی مرۆڤایەتی دەخوێنمەوە و بێ مێشك كرۆشتن و بێ زۆرلەخۆكردن، هەڵویستی ئەوانەی دەوروبەری خۆم لە بەرانبەر ستەمكار و زۆردران دەهاتە پێش چاو.
ئاخر چەوا بە دیاردەیەكی دەگمەنی لە قەڵەم بدەم وەختێك دەبینم كەسانێك پێشتر هەر لە دەمی خۆیانەوە بیستوومە كە چلۆن سەددام دایك، باوك، برا، خوشك، ئامۆزا، برازا، خزم و كەسوكاری ئەنفال و كیمیاباران كردوون و كەچی ڕۆژی لەسێدارەدانەكەیشیدا، فرمێسكی خەفەتبارییان بۆ دەڕێژا!
با دوور نەڕۆین، چما كەس حوسنی موبارەكی لە یاد دەچێت كە چۆن گەلی میسری دەچەوساندەوە و بێنان و ئاوی دەكردن و ئەو ساتەی دەستبەسەر كرا، حەفتا ملیار دۆلار پارەی كاشی دزراوی لە بانكدا بە ناوەوە بوو، كەچی ساڵیكی نەخایاند، هەر ئەوانەی بە دەستییەوە گیریان خواردبوو و لەژێر قامچیی ستەمیدا هاوار و فوغانیان لێ هەستابوو، خۆیان بەوپەڕی تامەزرۆیییەوە داوای گەڕانەوە و دووبارە حوكمكردنەوەیان دەكردەوە، بە ڕاست و چەپیشدا لە ستایشكردنی بترازێت، چی دیكەیەیان بە زماندا نەدەهات!
ئەگەر بمەوێت ستەمكارانی دیرۆك و دەربڕینی لایەنگری و هاوسۆزی لە لایەن گەلەكانیانەوە لەم كورتە نووسینەدا بەسەر بكەمەوە، مەگەر شتاقیان لێ نەپەڕێنم و مێژووی دانەدانەیانت بۆ باس بكەم، تەنیا داوام لە تۆ ئەوەیە؛ هێندە زەحمەت بە خۆت بدەیت، كەمێك مێشكت بگوشیت و تاوێك ڕووداوەكانی ئەم چەند ساڵەی ڕابردوو و مێژووی مرۆڤایەتی -بە شێوەیەكی گشتی- وەبیر خۆت بهێنیتەوە، ئەوجا بۆ خۆت ئەو حەقیقەتەت لا ڕۆشن دەبێتەوە، ئەوەی پزیشكان بە دیاردەیەكی نامۆ و دەگمەنی لەقەڵەم دەدەن و وا دەزانن تەنێ بۆ گرۆیەكی كەمینە لە مرۆڤەكان دێتە پێش، حاڵی هەمیشەییی گەلە ستەمدیدە و چەوسێنراوەكانە!
ئەوەی كە ستەمدیدە بچێتە پێستی ستەمكارەوە و ئەوەی جاران لە لایەن ئەوانی زۆردارەوە بەرانبەری كراوە، ئەم خۆی لە بابای چەوسێنەر دڕندەتر و دزێوتر ئەنجامی بدات و وەها خۆی لە ڕیزی زاڵماندا ببینێتەوە، نەیناسیتەوە و لە پەلامار و هەڵسوكەوتە هۆڤیئاساكانی بحەپەسێیت؛ دیاردەیەكی هێندەیش سەمەرە و دەگمەن نییە!
پسپۆڕان دەڵێن: یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم حاڵەتە ئەوەیە، بابای چەوساوە وەختێك خەریكە لە لێواری مەرگ نزیك دەبێتەوە و لە برسان یاخود تینوواندا، وا ئێستا نا دوو خوولەكی دی، بڕستی لێ دەبڕێت و بە یەكجاری ماڵئاوایی لە ژیان دەكات، یارمەتییەكی كەم و بچووك لە چەوسێنەرەوە دەبینێت، وەك ئەوەی قومێك ئاو یان پارووە نانێكی پێ ڕەوا دەبینێت و تەنیا بۆ ئەوەی نەمرێت؛ وەها هەڵوێستكی بەرانبەر دەنوێنێت. كەچی ئەم یارمەتییە ناچیزەی چەوسێنەر لای چەوسێنراودا دەبێتە ئاوی حەیات و حاڵەتێكی دەروونیی وەهای بۆ دەگوورێنێت، ئەم كۆمەكییەی بابای ستەمكار گەلێك مەزن سەیر دەكات و ئەوەندە هاوكارییەكەی ئەوی بە لاوە گرینگ دێتە پێش چاو؛ هەرچی دەكۆشێت، لە ناخەوە ناتوانێت لەژێر باری پیاوەتی و جوامێریی ئەودا دەربچێت و بەو لەونە؛ بەردەوام مێشی ستەمكاری لێ دەبێتە گامێش و هەتا ماوە خۆی بە قەرزارباری وی دەزانێت!
ئاخر كابرا لایەك لە تەمەنی لە ڕووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتێكی چەوسێنەر و خراپەكاردا بە خەرج داوە و هەرچی پرەنسیپ و دید و بۆچوون و نووسین و گوتاری هەیە، دژایەتیی ئەو ڕەوتە ستەمكارەی لێ دەخوێنرێتەوە، كەچی لەنكاودا دوای بیست-سی ساڵ، دێتە سەر شاشە و لە لووتكەی بێشەرمیدا، بێ ئەوەی لە ڕابردووی بسڵەمێتەوە و كەمێك بە خۆیدا بچێتەوە، داكۆكی لە هەمان ئەو ئاغایە دەكات كە ساڵانێكە بە ئاشكرا لێرەولەوێ لێی دەخوێند و هەمان ئەو فەرمانڕەوایەی لە ڕابردوویەكی زۆر نزیكدا، كە ناكرێت لەبیری كەس بچێتەوە، ئازاری خۆی و خانەوادە و دۆست و كەسوكاری دەدا و ژیانی لێ كردبوون بە ژان، ئێستا بە دەسەڵاتێكی ئاشتیخواز و بێوەی دەزانێت و ئەوانەی بەڕێوەی دەبەن، كەسانێكی بیرمەند و دانا و تێگەیشتوون و ئەوان بە بارودۆخەكان ئاشنا و شارەزاترن!
ئاخر ئەو كە بە بەرچاوی هەمووانەوە وا خەریكە كەرامەت و مرۆڤایەتیت دەڕووشێنێت و بە یەكجاری دەتفەوتێنێت، كەچی هەر كاكەگیان و ئاغاگیان و براگەورە و تاجی سەرە؛ قسەی ئەوەڵ و ئاخیرت بێت، تۆ ساقیت یاخود نەخۆش؟!
ئاخر تۆ تەواوی ژیانت داكۆكی لە خودا، پێغەمبەر، ئایین، پیرۆزی و دروشم و پرەنسیپە ئەخلاقییەكان دەكەیت، بە چ عەقڵ و بە چ ڕوویەكەوە لە شێوەی سەرسامبوون و پیاهەڵدان و بایەخپێداندا، وێنە و ڤیدیۆی هەمان ئەو كەس و لایەن و ڕەوتانە دادەنێیت و بڵاو دەكەیتەوە، كە تەواو لە دژی بەرنامە و دید و تێڕوانینی تۆن؟! هەر خۆت پرسیارێك لە خۆت بكە و كەمێك ڕابمێنە، دەتەوێت بەم جۆرە هەڵوێستانەت بڵێیت چی؟!
چما ئەو وەرچەخانە خێرا و دەمودەستانەی لە هەڵوێست و گوتاری پەرلەمانتار و سیاسییەكاندا ڕۆژانە دەیانبینین، بە دەردی ستۆكهۆڵم نەزانیت بە چی دیكەی دەچوێنیت؟!
كابرا هەر دوێنێ بوو دەیگوت: فڵانە كەس و فیسارە پارتی سیاسی، دز و جەردە و تاڵانكەرە و پێویستە ڕووبەڕووی دادگا بكرێتەوە، سەری زمان و بنی زمانی حەواڵەكردنی تف و نەفرین بوو بۆیان، گەر جوێن و تانەدانیشت لە هەڵبەستی لێدوانەكانیدا دەركردبا، ڕستەیەكی بەسوودت بۆ بڵاوكردنەوە بۆ نەدەمایەوە، كەچی ئەمڕۆ تەنانەت ناوێریت بە تیلەی چاویش ئاماژە بۆ كەموكورتی و گەندەڵییەكانی هەمان ئەو پارت و لایەنانە بكەیت كە ئەم بە ستەمكار و خوێنمژی لەقەڵەم دەدان، خێرا هەڵدەداتێ و بە ڕووتدا هەڵدەشاخێـت و هێندە پاساوت بۆ ڕیز دەكات، خەریكە قەناعەت بە تۆ و ئەم بینەر و ئەو خوێنەریش بكات، نەوەڵا ئێمە هەڵە بووین و ئەوان ڕاستن!
وەختێك دەبینیت؛ كەسانێك كە بە لای خۆیان و دەوروبەرەوە لە تاكە هۆشمەند و سەرتەڵەكانی جڤاكن، كە چلۆن بە دەست سەرمایەدارییەوە گیریان خواردووە و هاوزەمان هەر خۆیشیان بوونەتە دەمڕاستانی دژەسەرمایەداری و هەمیشە لێرەولەوێ، سەبارەت بە نەهامەتییەكانی ئەو ئەژدیها حەفتسەرە و لێكەوتە تۆقێنەرەكانی، پرس و ڕاوێژیان پێ دەكرێت و وەها بە وردودرشتی مەترسییە ڕاستەقینەكانیت بۆ شرۆڤ دەكەن؛ لای خۆتەوە ئیرەیی بە عەقڵ و دیقەتیان دەبەیت، كەچی وەختێك سەرنج لە ژیان، گوزەران، بارودۆخی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەخلاقییان دەدەیت؛ خۆیان لە قوربانییە عەیارە بیستوچوارەكانی ئەو هۆڤییە تۆقێنەرەن و ئەوەی لەسەر شاشە و ڕووپەڕی ڕۆژنامە و گۆڤارەكان و دانیشتنی خوێندەواراندا لە دژی دەوەستنەوە، خۆیان لە گشت كەسێك زێتر باوەشیان بۆ كردووەتەوە و شەووڕۆژ، لە ئامێزیاندا دەیلاوێننەوە! ئەی ئەگەر ئەمە دەردی باوەشكردنەوە بۆ دوژمنەكەی خۆت نەبێت داخۆ چییە؟!
لەوانەیە ئێستا یەكسەر بڵێیت؛ باشە ئەم كابرایە بۆ وا تێكەڵی كردووە و بابەتەكە بەراوەژوو حاڵی بووە؟! لێ بڕوا بكەن ئێمە زۆربەمان ڕۆژانە خەریكی دووبارەكردنەوەی هەمان هەڵوێستی تووشبووان بە دەردی ستۆكهۆڵمین، بەڵام داخەكەم خۆمان پێ نازانین و بە ڕووی خۆمانیدا نادەینەوە!
ئاخر وەختێك مووچەی چوار ساڵت بە تاڵان دەبرێت و دواتر هەر بۆ خۆشی، سێ مانگی دیكەیشت ئاودیو دەكرێت و هێشتا بە پێدانی مووچەكەی ئێستات، فرە مەمنوونیت و ڕەخنەگرتنی وەها دەسەڵاتێكی سەركووتكەر و ستەمكار و گەندەڵیشت لا بڤە و تابووە، دەبێت بە چیی لێك بدەیتەوە؟!
ئەی ئەوەی كە دەڵێت: ئەگەر فەرمانڕەوا بە قامچی بان پشتی سوور كردیتەوە و نان و ئاو و سامانی بە تاڵان بردیت و ڕۆژی یەك دوو جاریش، بەیانیان و ئێواران لەبری نان، دەستێكی باش فەلاقەی كردیت، لە ڕوانگەی ئایینەوە هەر براگەورە و تاجی سەرتە و نابێت نە بە دڵ، نە بە زمان و نە بە كردەوە لێی بێیتە دەنگ، لە كوێدا جێ دەكەیتەوە؟!
بۆیە ئیدی ئەو حاڵەتەی تێیدا قوربانی شەیدای خوێنمژ و دوژمنە گیانییەكەی خۆی دەبێت، سەیر و دەگمەن تەماشا مەكە و بزانە؛ ئەوە حاڵی زۆربەی مرۆڤایەتییە و ئەز ناتوانم یەك بە یەكی نموونەكانت بۆ ڕیز بكەم و ئەودوای بۆ خۆت بە جێ دەهێڵم.
بەڵام هەر كە ئەو ئایەتەم بیر كەتەوە، ئەوجا ترس و سەرسوڕمانێك هەموو بوونی داگرتم، وەختێك خودا دەفەرموێت: «إِنَّ ٱلشَّيۡطَٰنَ لَكُمۡ عَدُوّٞ فَٱتَّخِذُوهُ عَدُوًّا: بێگومان شەیتان دوژمنی سەرسەختی ئێوەیە، دەسا بیكەن بە دوژمنی خۆتان.»
ئاخر خودای میهرەبان خۆی ئەم بەشەرەی ئافراندووە و باش باش لە كەینوبەینەكانی ناخ و دەرەوەی شارەزایە، بۆیە دەزانێت مرۆڤ هەمیشە لەو دۆخی وەك فریادڕەس تەماشاكردنی دوژمنەدا دەخولێتەوە و زۆرجار بێ ئەوەی خۆی ئاگای لێ بێت، لەبری ئەوەی سەنگەری لە دوژمنە سەرسەخت و خوێنمژەكەی گرتبێت، چووەتە بەرەیەوە و چەپڵەی بۆ دەكوتێت، بۆیە دەبینیت، دوای ئەوەی دەیسەلمێنێت كە شەیتان و ئاكار و مرۆڤە شەیتان‌ڕەفتارەكان دوژمنی یەكلابووەوەی مرۆڤن، ئەوجا داوای ئەوەمان لێ دەكات لەبیرمان نەچێت و بە دوژمنی خۆمانی لەقەڵەم بدەین و وەك تووشبووە ستۆكهۆڵمییەكان، ئەو و خۆیشمان فەرامۆش نەكەین و لەبری ئەو، ڕۆڵە نەنگەكانی وازی نەكەین!