عرفان، ئەو جیهانا بهێز یا پەیوەندییەکا مەزن لگەل ژێدەرێن دینی هەی، ئێک ژ وان چەمکایە سوحبەتێن زۆر دەربارەی وێ هاتینە ئەنجامدان. هێزا ئەڤی چەمکی زێدەتر د چار بنەمایاندا دەردکەڤت و پترین ئاخڤتن ل دور ڤان بنەمایان هاتینە کرن، ئەوژی:

ئێک: عەقل و شهوود
بابەتێ بەلگەیان بۆ پەسەندکرنا هەر هزرەکا هەی ژ جنسێ مرۆڤاتیێ د دیرۆکێدا هەر هەیە و هەردەما هزرەک هەی، دڤیا بەلگە بۆ سەلماندنا وێ هەبن، هەتا ڤێرێ عارفان کێشە نینە، لێ کێشا وان ژ ڤێرێ پێڤە دەست پێ دکەت، ئەرێ ئەو بەلگەیێن هەی ژ عەقلینە، یان شهوودێ (ئاشکرابوونێ)؟! د دیتنا عرفانیدا، هەرچەند ئەم بەلگێن خوە ژ عەقلی وەردگرین، لێ نابت عەقل ببت جهێ سەرەکی د هزرێدا و بابەتێ ئاشکرابوونا بەلگەیان ل سەر دلێ عارفی زێدەترە ژ عەقلی، بتایبەت د فەلسەفا ئەفلاتوونیدا و دویڤچوویێن وێ فەلسەفێ ژی ل ڕۆژهەلات ژ شێخێ شەهید شەهابەددین سوهرەوەردی (548ـ 587 کۆچی) دەست پێ دکەت، ئەو هێزا بەلگەیێن ژ عەقلی و شهوودێ هەردوویان وەردگرن، بەلێ ئەو شهودێ پێش عەقلی دئێخن، لێ دڤێت وێ ژی بێژین، ئەو عەقلی بتەمامی ڕەد ناکەن، بەلێ ئالیێ دیێ فەلسەفێ ژ ئەرستۆی و دویڤچوویێن وی ل ڕۆژهەلاتێ -فارابی و ئیبن سینا- ئەو بتنێ بەلگەیێن عەقلی پەسەند دکەن.

دوو: ئێکاتی و زۆربوون (وحدت و کثرت)
ئێک ژ چەمکێن دییێن عرفانی ئیشراقییە، دەما هەبووی کەشف و شهوودێ دبت، ئێدی ئەو ب چاڤێ ئێکانەی (واحدی) بەرێخوەدانێ ل هەر تشتی دکەن و زۆربوون د دیتنا واندا دهێت ڕەدکرن.
   ئەڤ نەرینە د فەلسەفێدا ب شێوێ تیۆرا ئێکانەی (وحدت Monism) دەردکەڤت، د دیتنا واندا جیهان هەمی ئێکە و ژ ئێک ژێدەرە، ئێکەم جار ئەڤ نەرینە ب ڕێکا فەیلەسۆفێ گریکا کەڤنار پارمنیدسی هاتیە د ناڤ فەلسەفا ڕۆژئاڤایدا و پاشی هەتا هێگلی بەردەوام بوویە، دناڤ عرفانا ئیسلامیداژی ئەڤ یەک بباشی دهێت دیتن، نموونێن وێ ژی د هەلبەست و بەرهەمێن کلاسیکیدا ژ مەولەوی، حافز، سەعدی، جزیری، خانی و ... باش دیارە.

سێ: دەم (زمان)
گژ چەمکێن دیێن فەلسەفی و عرفانی، بابەتێ دەمییە و دەم د دیتنا عرفانیدا تشتەکێ نەواقعییە و ئێک ژ دەزگەهێن میتافیزیکی (ما بعد الطبیعة)دهێت هژماردن. گەلەک جاران عارفان بۆ ڤی بابەتێ خوە بەلگەیێن لۆژیکی ژی ئیناینە، ژ وانژی عارفێ مەزن (مەولەویی رومی دبێژت: 
«هست هشیاری زیاد مامضی 
ماضی و مستقبلت پرده خدا
آتش اندر زن به هر دو تا به کی 
پر گره باشی از این هر دو چونی»

   ئەو هشیارە ل سەر هزرا خوە و بوری و پاشەرۆژ د دیتنا ویدا ئێکە و زەمان هەمی ژ دانا خودێ یە.

چار: باشی و خرابی
دەربارەی ئەڤ ڕێژەیا هندە ژ خرابی و باشیێ دناڤ جیهانێدا ـوەکو دوو چەمکێن هەڤدژـ دهێن دیتن، لێ لگەل هندێژی د عرفانێدا تشتەک ب ناڤێ باشی و خرابی ناهێت دیتن و سنۆرێ دناڤبەرا ڤان دوو چەمکاندا هاتی کێشان، د دیتنا عرفانیدا ڕادبت و نامینت.
   د عرفانێدا خرابی تشتەک نە ڕوون و نە ئاشکرایە و ب ڕەنگەکێ گشتی نەدیارە، هندەک جاران ئەڤ یەک د بارا باشیێداژ دهێت پێش، بەلێ پتریا جاران تشت بباشی دهێت ناسین، ئەڤ تیۆرە دناڤ فەلسەفا هیراکلیتۆسیدا دهێت دیتن، دەما دبێژت: «باشی و خرابی ئێکن» یانژی دبێژت: «د دیتنا خودێدا هەمی تشت هەڤسەنگ و دروستن، بەلێ ئەم مرۆڤ هندەک ژ وان تشتا خەلەت و هندەکان ژی دروست دبینین.» دبت هەر ژ وی هاتبیت ناڤ عرفانا ئیسلامیدا، بەشەک ژ عارفێن ئیسلامی کەڤتبن ژێر ڤێ نەرینێ و بێژن، باش و خراب د جیهانێدا نینە، بەلکو ئەم مرۆڤینیێن ڤان دوو کریارا ئەنجام ددەین، ئانکو چێکرنا هەر تشتی د دیدگەها خودێ دا ئێکە، بەلێ ئەم مرۆڤ ڤێ ئێکێ دکەین دوو تشتێن هەڤدژ، وەکی ڤێ گوتنا عرفان: «جیهان و هەر جهەک و نە چ جهـ، هەمییێن دناڤ نوورا خودێ دا غەرق بووین.»

   ب ڕەنگەکێ گشتی هێزا ڤان چار بنەمایە د عرفانێدا گەلەک دیار دبت، هەر ئێک ژ ڤان بنەمایانژی هەڤیرەکە تژی ئاڤێ ـژ دیتنێن عارفاـ ڤەدخۆت، گەلەک کەسان ئەڤ هزرە پەژراندینە و دیسان گەلەکان ژی ڕەخنە کرینە، لێ هێشتا ب بنەمایێن بهێزیێن عرفانێ دهێن دیتن.